Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη: Φιλόλογος
Το καλοκαίρι του 1984, μια ομάδα Ελλήνων ταξιδευτών βρεθήκαμε στο τότε ονομαζόμενο Λένινγκραντ, στην Αγία Πετρούπολη, σύμφωνα με την τωρινή επαναφορά της παλαιάς ονομασίας. Από την πρώτη ματιά, μας είχε κατακτήσει η πανέμορφη πολιτεία του ποταμού Νέβα. Με τις πολλές γέφυρες, τα νεοκλασικά κτίρια ξαναχτισμένα, όπως ήταν πριν ισοπεδωθούν από τους ναζί και τον ναό του Αγίου Ισαάκ. Μαγευτήκαμε στο Ερμιτάζ, ένα από τα τρία μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου -και κάποτε υπήρχε η ψευδαίσθηση ότι από κάπου θα ξεπροβάλει η Νατάσα Ροστόβα, του «Πόλεμος και Ειρήνη»- η ψυχή της Ρωσίας. Η καρδιά όμως της χώρας, με την ανεκτίμητη προσφορά στον οικουμενικό πολιτισμό, πάλλει και σε άλλο σημείο της πολιτείας, συγκινημένη και συγκινητική.
Το κοιμητήριο -που ίσως προφέρεται Κοιμητήριο Πισκαριόφ – είναι μια μεγάλη, ευλαβική εικόνα, από εκείνες που άφησε η αδυσώπητη ναζιστική πολιορκία της πόλης, 4 Σεπτεμβρίου 1941 μέχρι 22 Ιανουαρίου 1944. Υποκινεί το στοχασμό για ένα συγκλονιστικό κεφάλαιο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Μεγάλος διάδρομος χωρίζει στα δύο τον κόσμο των εκατοντάδων θυμάτων. Στη μια πλευρά του οι στρατιώτες, στην άλλη οι απλοί πολίτες. Από το βάθος του διαδρόμου εποπτεύει, τιμητικά, μεγάλη γλυπτή μορφή, (“Motherland”1 στα αγγλικά), η Πατρίδα. Και κλασική, υποβλητική μουσική, συνεχώς υπενθυμίζει τη θυσία για την ελευθερία.
Ο μόνος τρόπος για να εξαφανίσει αυτήν την πόλη – πατρίδα ο Χίτλερ, όπως είχε διατάξει, ήταν η εξαντλητική πολιορκία της. Η απευθείας εισβολή θα αποτύγχανε, διότι στις ελώδεις εκτάσεις, που περιέβαλλαν την πόλη, θα ακινητοποιούνταν τα τεθωρακισμένα της Βέρμαχτ. Εξάλλου, ο αξιόλογος Σοβιετικός Στόλος της Βόρειας Θάλασσας θα απέτρεπε την απόβαση των χιτλερικών από τον φινλαδικό κόλπο.
Αποκλείστηκαν 4,5 εκατομμύρια κάτοικοι, με μοναδική έξοδο – είσοδο το «Δρόμο Ζωής» πάνω στη λίμνη Λατόγκα, ανεπαρκή όμως και υπό συνεχείς επιθέσεις, να συντηρήσει, με μεταφορά τροφίμων, το μεγάλο πληθυσμό. Σύντομα, η ασιτία, οι αρρώστιες, 20.000 νεκροί κάθε ημέρα, κυριαρχούσαν επί 8722 ημέρες μαρτυρίου – αλλά και ανυποχώρητης αντίστασης. Αργότερα, οι Δυτικοί ανακήρυξαν το Λένινγκραντ «Ηρωική πόλη», μόνον αυτή στη Σοβιετική Ένωση, θυμίζοντας σε εμάς αναγνωρισμένο το ανυπόταχτο Μεσολόγγι ως «Ιερή Πόλη», με Νόμο του ελληνικού κράτους, το 1837.
Φεύγοντας, το 1984, από το Μουσείο του Κοιμητηρίου, κρατούσαμε ένα βιβλιαράκι, αφού είχαμε μάθει την ιστορία του. Ήταν (και ίσως παραμένει) το μικρότερο ημερολόγιο του κόσμου! Με εννέα μόνον εγγραφές, από το χέρι μιας τραγικής μαθήτριας στα 10 ή 12 χρόνια της. Ανυπομονούσαμε και το διαβάζαμε:
Σελίδα 1: Η Ξένια πέθανε στις 28 Δεκεμβρίου του 1941.
Σελίδα 2: Η γιαγιά πέθανε στις 25 Ιανουαρίου του 1942.
Σελίδα 3: Ο Λέκα πέθανε στις 17 Μαρτίου 1942.
Σελίδα 4: Ο θείος Βάσια πέθανε στις 13 Απριλίου του 1942, στις 2 μετά τα μεσάνυχτα.
Σελίδα 5: Ο θείος Λέσα πέθανε στις 10 Μαΐου.
Σελίδα 6: Η μητέρα πέθανε στις 13 Μαΐου 1942, στις 7.30 το πρωί.
Σελίδα 7: Οι Σαβίτσεφ πέθαναν.
Σελίδα 8: Όλοι πέθαναν.
Σελίδα 9: Μόνο εγώ έχω απομείνει. Με λένε Τάνια Σαβίτσεβα.
Δεν υπέγραψε το ημερολόγιο2 μόνον η Τάνια. Φέρει τις νοερές υπογραφές όλων των παιδιών – θυμάτων, από γενέσεως των πολέμων… Τότε, ίσως Ιανουάριο του1944, ένας στρατιώτης καθάρισε το υψωματάκι του χιονιού σε μια πλατεία και σήκωσε το ετοιμοθάνατο παιδί… Πέθανε στην αγκαλιά του από την ασιτία, τη φυματίωση, την εξουθένωση και το ψύχος, σύμφωνα με τους γιατρούς. Στην τσέπη του παλτού του υπήρχε εκείνο το ημερολόγιο… Με τις εννέα γραμμές του να γράφεται η απερίγραπτη τραγωδία του πολέμου, που
διαχρονικά βυθίζει στην ντροπή αυτό το αντιφατικό ον, τον άνθρωπο.
Η 7η Συμφωνία του Ντμίτρι Σοστακόβιτς
Και χαρακτήρισα, ξανά αντιφατικό, επιεικώς, τον άνθρωπο, διότι στην πόλη του ποταμού Νέβα, από το 1941 μέχρι την αρχή του 1944, μαινόταν ο θάνατος αλλά και δοξαζόταν η αντίσταση, που ποτέ δεν επέτρεψε την παράδοση στους ναζί. Ούτε η τέχνη είχε παραδώσει τα πανανθρώπινα όπλα της.
Πυροσβέστης στις γραμμές της άμυνας και ένας από τους μεγαλύτερους συνθέτες του 20ου αιώνα ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς· ενώ ακούγονται οι βολές των αντιαεροπορικών και οι εκρήξεις των οβίδων, μέρα και νύχτα επί μήνες εργάζεται, για να ολοκληρώσει 27 Δεκεμβρίου 1941, τη σύνθεση ενός εμβληματικού έργου: Είναι η «Συμφωνία Νο 7, Opus 60, Leningrad». Αποδίδει την οδυνηρή ομηρία της πόλης και εξυμνεί την ηρωική, γενική της αντίσταση. Μιλά και σε βιβλίο3 του για το «αληθινό μαχητικό πνεύμα», νέων και ηλικιωμένων, ανδρών, γυναικών, ακόμα και παιδιών!
9 Αυγούστου του 1942, οι πολιορκημένοι εκτάκτως σφυροκοπούν με 3.000 οβίδες το γερμανικό πυροβολικό, το οποίο ακινητοποιείται3. Και ω του θαύματος! Αναδύονται και δονούν τον αέρα της πολιτείας ήχοι κλασικής μουσικής … Σύμφωνα με τη διαδικτυακή πληροφόρηση, δίπλα σε μεγάφωνα, τοποθετημένα σε δρόμους, συγκεντρωμένοι έγκλειστοι παρακολουθούν τη μετάδοση της 7ης Συμφωνίας του Λένινγκραντ, από την κατάμεστη αίθουσα της Φιλαρμονικής.
Η μουσική συστρατεύεται με τους υπερασπιστές και ενδυναμώνει τη βεβαιότητα ότι, μέσα από τις μεγάλες θυσίες, θα γεννηθεί η νίκη του Ανθρωπισμού. Είχαν βρεθεί οι παρτιτούρες του έργου και οι μουσικοί – στρατιώτες από το μέτωπο, ανακλήθηκαν και εμπλούτισαν την Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας3, με υποδειγματική τη λαϊκή συμπαράσταση. Από μεγάφωνα στραμμένα προς τις εχθρικές γραμμές και οι ναζί άκουγαν αιφνιδιασμένοι την απροσδόκητη συναυλία. Μετά την αποχώρησή τους, το 1944, σε ένα
ημερολόγιο Γερμανού στρατιώτη, που βρέθηκε, υπάρχει η εγγραφή: «Όταν άκουσα τη μετάδοση της συναυλίας, κατάλαβα ότι το Λένινγκραντ δεν θα έπεφτε ποτέ στα χέρια μας». Και αυτό συνέβη.
Βλέποντας νοερά τη χιλιοπληγωμένη πόλη, απροσκύνητη να παρακολουθεί τη συναυλία της, υπογραμμίζουμε την αρχαία ελληνική αλήθεια: Κάθε μεγάλος καλλιτέχνης, όπως ο Σοστακόβιτς, κάποιες στιγμές, γίνεται Δάσκαλος της Ανθρωπότητας.
Μάιος του 1969, αίθουσα της Φιλαρμονικής του Βερολίνου
27 χρόνια, μετά τη συνταρακτική πρώτη εκτέλεση της 7ης Συμφωνίας, στο Λένινγκραντ 3, στην αίθουσα της
Κατά τον Βρετανό συγγραφέα Julian Barnes,
«… στη διάρκεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, είχε γράψει την Έβδομη Συμφωνία του, το αντιφασιστικό μήνυμα της οποίας είχε αντηχήσει ως τα πέρατα του κόσμου»
Φιλαρμονικής του Βερολίνου το κοινό παρακολουθεί τη φρίκη της ιστορικής πολιορκίας και το μεγαλείο των πολιορκημένων της Αγίας Πετρούπολης. Το επικό έργο του Σοστακόβιτς και της πόλης του!
Και ξαφνικά, η αίθουσα «γέμισε» με αναφιλητά4… Γερμανοί, που ίσως είχαν λάβει μέρος στο μακρόχρονο εγκλεισμό και απόγονοί τους, ξεσπούν σε λυγμούς… Η δική τους ορχήστρα αναπαριστάνει το βασανισμό της ρωσικής, της ανθρώπινης ψυχής, από το φανατισμό και την αλλοτρίωση του γερμανικού λαού, πριν από τρεις δεκαετίες. Συνεχίζεται η παράσταση, αλλά τώρα ενώπιον πολιτών. Με δάκρυα συμμετοχής τους στην τραγωδία του θανάτου; Με θρήνο τύψεων; Με εκδηλώσεις λατρείας για την ειρήνη;
9 Μαΐου 1969, εκστατικό το κοινό αποχωρεί από την αίθουσα και ίσως, αργότερα, πολλοί να σκέφτηκαν ξανά, τι είναι η τέχνη: Έχει τη δύναμη να υψώνεται μέχρι την κορυφή της αποστολής της. Να υψώνεται, μέχρι τον αγώνα για την ελευθερία. Και τη δημοκρατία…
1942 και 2022
Οι πολιορκημένοι της ηρωικής πόλης, η μικρούλα Τάνια Σαβίτσεβα, ο Σοστακόβιτς και οι μουσικοί του, μίλησαν για τη ρωσική, την ανθρώπινη ψυχή. Σήμερα, «Τι απέγινε η ρωσική ψυχή;», αναρωτιέται σε συνέντευξή της η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς,5 βραβείο Nobel 2015.
Εύλογη η ερώτηση και γνωστή η απάντησή μας, αλλά χωρίς την παραμικρή πρόθεση αθώωσης: Από την εποχή του πρώτου ανθρωπιστικού κράτους στην Ιστορία, από την αρχαία Αθήνα με το ανεξίτηλο στίγμα των φόνων και του εξανδραποδισμού των Μηλίων (416 π.Χ.), δεν υπάρχει λαός, που να μην κινδυνεύει να χάσει την ψυχή του, σε καιρούς πολέμων, ολοκληρωτισμού ή «καχεκτικής δημοκρατίας».
Αποτρόπαιη αλήθεια… Και πώς να μιλάμε για λύσεις… Ωστόσο υπάρχουν θαυμάσιοι άνθρωποι, ακόμη και
ξεχωριστοί της διανόησης, που πιστεύουν ότι η Ελπίδα δεν πεθαίνει τελευταία. Πιστεύουν ότι η Ελπίδα δεν πεθαίνει ποτέ! Σκέπτονται «του χρόνου τα γυρίσματα»… Προσπαθούν. Και δεν σταματούν να περιμένουν…
Ας γνωρίσουν τέτοιους ανθρώπους τα παιδιά μας!
Η 7η συμφωνία λέει την αλήθεια για τον άνθρωπο
«Η Έβδομη Συμφωνία πήγασε από τη συνείδηση του ρώσικου λαού, που χωρίς να διστάσει στιγμή ρίχτηκε στη μάχη ενάντια στις δυνάμεις του σκότους. Γραμμένη στο Λένιγκραντ έχει το ανάστημα της μεγάλης,
της παγκόσμιας τέχνης, που είναι κατανοητή σ’ ολόκληρο τον κόσμο, γιατί λέει την αλήθεια για τον άνθρωπο σ’ αυτούς τους πρωτόφαντους καιρούς καταστροφών και δοκιμασιών. Παρά τη μεγάλη της πολυπλοκότητα, η συμφωνία είναι διαφανής, αν και σοβαρή, είναι λυρική μ’ έναν αρρενωπό τρόπο και είναι στραμμένη προς το μέλλον, που μας περιμένει ύστερα από τη νίκη του ανθρώπου πάνω στο κτήνος…
Ο Σοστακόβιτς αφουγκράστηκε τους χτύπους της καρδιάς της πατρώας γης και έπαιξε το θριαμβευτικό της ύμνο».
Παραπομπές
1 Leningrand, Past – present and future. Σελ. 32-33. Novosti Press Agency. Moscow, 1982.
2 Από το ενδιαφέρον διαδικτυακό κείμενο: «Οι 872 ημέρες της μαρτυρικής πολιορκίας του Λένινγκραντ, μέσα από το ημερολόγιο ενός μικρού κοριτσιού».
3 Ντμίτρι Σοστακόβιτς, «Για τον ίδιο και την εποχή του». Μετάφραση Νίκου Σαραντάκου. Έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής», 1985, εξαντλημένη.
4 Μαντώ Αραβαντινού, Μεταγραφή ή εμπειρία συνόρων. Σελ. 85, Εκδ. Ερμής, 1985.
5 Σβετλάντα Αλεξίεβιτς: Τι απέγινε η ρωσική ψυχή; Εφημερίδα των Συντακτών, 28-29 Μαΐου 2022.
