Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη Φιλόλογος
Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος, δεν θα πάψεις
ούτε στιγμή να αγωνίζεσαι για την ειρήνη
και για το δίκιο.
Θα βγεις στους δρόμους, θα φωνάξεις…
Κάθε χειρονομία σου
σα να γκρεμίζει την αδικία.
Τάσος Λειβαδίτης
Πραγματικά. Βγήκαν και οι Ελληνίδες στην ορεινή Ήπειρο, συμπαραστάτριες των πολεμιστών, στην «Ελεύθερη Ελλάδα» με την αντάρτικη στολή πολεμούν ή στηρίζουν ομαδικά τον άμαχο πληθυσμό, στης Αθήνας τους δρόμους ρέει ακόμη και το αίμα τους για «τη χιλιάκριβη τη Λευτεριά». Πολλές μεταφέρονται στους τόπους των εκτελέσεων.
Ας τις μνημονεύσουμε, διαβάζοντας πρώτα μια δημοσιογραφική ανταπόκριση από το μέτωπο της Ηπείρου του 1940:
«Στη μάχη έξω από το Τσεπέλοβο, ο αξιωματικός Ρ… πολεμούσε με άνδρες που είχαν μείνει νηστικοί επί τέσσερες μέρες… και αμέσως οι γυναίκες του Τσεπελόβου φορτώθηκαν στις πλάτες παπούτσια και ό,τι τρόφιμα υπήρχαν και τράβηξαν για την πρώτη γραμμή. Ο σταθμάρχης Δοβράς κ. Σ. με τις γυναίκες του χωριού δέθηκαν με τριχιές και ζεύτηκαν τα κανόνια, τα οποία ανέβασαν στα απόκρημνα υψώματα.
Σας μετέφερα, ακατάστατα, ατακτοποίητα, ακτένιστα, όπως τα βρήκα τα στοιχεία των εκθέσεων. Τι χρειάζεται ο φραστικός διάκοσμος, εκεί όπου μόνα τους βοούν τα πράγματα…»
Παύλος Παλαιολόγος, Ελεύθερον Βήμα, 15-12-1940. (Αποσπάσματα)
Και άλλη ανταπόκριση, πιθανόν του Παύλου Παλαιολόγου:
«Μέτωπο Δεκέμβριος. (Τα γυναικόπαιδα και οι άμαχοι) δεν είναι έργο στο οποίο δεν επεδόθηκαν, δεν υπάρχει προσπάθεια, που δεν προθυμοποιήθηκαν να καταβάλουν. Στην αγκαλιά τους μετέφεραν τους τραυματίες οι γυναίκες. Στη ράχη των ζώων τοποθετούσαν τους αιχμαλώτους τραυματίες και τους συνόδευαν από το πεδίο του πολέμου στα μετόπισθεν.
Δεν περιορίζονται μόνον σε έργα ανθρωπισμού. Κατασκευάζουν δρόμους, γέφυρες, μεταφέρουν πολεμοφόδια, κινδυνεύουν μαζί με τους στρατιώτες. “Γυναίκες, γέροι, παιδιά, ιερείς” – αντιγράφω την έκθεση- επισκεύασαν οδόν μήκους έξι χιλιομέτρων, εις το τέρμα Καπεσόβου του Ζαγορίου. Στα χωριά άντρες έφθαναν βρεγμένοι, κουρασμένοι από τη μακρότατη πορεία. Έτρεχαν οι γυναίκες να τους στεγνώσουν, να τους αλλάξουν, να τους πλύνουν τα ρούχα, να τα μαντάρουν».
Τους τελευταίους μήνες του 1940 και τους πρώτους του 1941, η μια μετά την άλλη οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν υποκύψει στο ναζισμό, με εξαίρεση την Αγγλία. Στη γονατισμένη Ευρώπη, από τα έγκατα της ελληνικής ψυχής, πηγαίο το αγωνιστικό πνεύμα, είναι επόμενο να οδηγήσει στην πρώτη κατά ξηράν, ήττα του τον πανίσχυρο Άξονα.
Η Ελληνίδα στην «Ελεύθερη Ελλάδα»
6 Απριλίου του 1941, ισχυρότατος ο ναζισμός προσβάλλει τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, ο στρατός μας αμύνεται με καταπληκτικό ηρωισμό, αλλά περικυκλώνεται, αναγκάζεται να υποχωρήσει και αδυνατεί να αποτρέψει τη γερμανική επέλαση μέχρι την Ακρόπολη των Αθηνών, στις 27 Απριλίου. Αρχίζει η τριπλή κατοχή της χώρας -ιταλική, βουλγαρική, γερμανική- με τραγικές συνέπειες: το λιμό του πληθυσμού, μετά την αρπαγή του πλούτου του, τα βασανιστήρια και τις εκτελέσεις ως αντίποινα για τις σποραδικές αντιστασιακές ενέργειες.
Επιτακτική προβάλλει η ανάγκη οργανωμένης ένοπλης αντίστασης. Τον Σεπτέμβριο του 1941 ιδρύονται τρεις από τις μεγαλύτερες αντιστασιακές οργανώσεις, ο ΕΔΕΣ, η ΕΚΚΑ και το ΕΑΜ – το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Παρά τις θλιβερότατες συγκρούσεις τους την Άνοιξη του 1944, ο ιδρυτικός σκοπός και η συνεργασία των τριών οργανώσεων διαπνέεται από πατριωτικό φρόνημα: Αποβλέπουν στην απελευθέρωση και στη μετέπειτα δημοκρατική διακυβέρνηση της χώρας. Κατευθύνουν στις πόλεις και στην ύπαιθρο την αντίσταση, η οποία παίρνει το χαρακτήρα ΛΑΪΚΗΣ ΕΞΕΓΕΡΣΗΣ και συναποτελεί, με εκείνην της Γιουγκοσλαβίας, μοναδικό γεγονός στην κατεχόμενη Ευρώπη.
Οι αντάρτικες ομάδες σύντομα εκμηδενίζουν τους Ιταλούς και τις κατοχικές δυνάμεις σε περιοχές της ορεινής Στερεάς Ελλάδας και κλιμακώνουν νικηφόρα τη δράση τους μέχρι την Ήπειρο και τη Θεσσαλία. Το ΕΑΜ, η μαζικότερη οργάνωση, επιβάλλει τη στρατιωτική παρουσία του και αναγνωρίζεται ως εξουσία από τον κατά τόπους ντόπιο πληθυσμό. Παντού ορίζονται «υπεύθυνοι» για τη διοίκηση, που βασίζεται στη λαϊκή συμμετοχή, σύμφωνα με τις κοινοτικές παραδόσεις επί Τουρκοκρατίας.
Τα αποτελέσματα είναι εξαιρετικά. Δημιουργείται «Η Ελεύθερη Ελλάδα» και προξενούν ενδιαφέρον οι σχετικές διαπιστώσεις του αυστηρού Άγγλου και ελληνομαθούς ταγματάρχη «Κρις» Γουντχάουζ: «… Τα αγαθά του πολιτισμού έφτασαν για πρώτη φορά στα βουνά… Η κοινωνική ζωή οργανώθηκε καταργώντας τον παραδοσιακό ατομικισμό του Έλληνα αγρότη».1
Σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, η Ελληνίδα όχι απλώς δεν λείπει. «Παραστάθηκε τον αντάρτη με το όπλο, με τον επίδεσμο, σαν αδελφή, σαν μητέρα. Είτε δεξιά ευρίσκετο, είτε αριστερά, υπήρξεν ο ερεθισμός δια τον θαυμασμόν…». Ο λόγος είναι του ιστορικού Πολυχρόνη Ενεπεκίδη, πρώην καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, από το ωραίο βιβλίο του για την «Ελληνική Αντίσταση».2 Παράλληλα, στο βιβλίο της Μέλπως Αξιώτη, με τίτλο «Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας», η εξαιρετική πεζογράφος ερωτά και απαντά: «…Είμαστε αναλφάβητοι, και σχολεία δεν έμειναν και δάσκαλοι δεν βρίσκονται; Θα φτιάξουμε σχολειό τον αχυρώνα, και δάσκαλο θα βάλομε κάθε πολίτη, που γνωρίζει γράμματα, να τα μάθει κι εμάς. Είμαστε άρρωστοι και νοσοκομεία δεν έχουμε και φάρμακα δεν έρχονται μέχρι τ’ απόμερα χωριά μας; Θα φτιάξουμε νοσοκομείο το σπίτι μας, και φάρμακα θα τρέξουμε να βρούμε και θα τα κουβαλήσουμε μέχρι τ’ απόκρημνα βουνά».3
Ξανά, όπως στην Ήπειρο, δεν υπάρχει κοινωνική ανάγκη στην «Ελεύθερη Ελλάδα», που να μην έτρεξε να την αντιμετωπίσει η Ελληνίδα. Στις ερωτήσεις της Μέλπως Αξιώτη απαντούν και πολλές γυναίκες που επέζησαν, με τις αφηγήσεις τους στο βιβλίο «Γυναίκες στην Αντίσταση».4
Θυμάται η Ναυσικά Φλέγγα – Παπαδάκη: Στις 25 Μαρτίου του 1942, είχε εκφωνήσει την πρώτη ομιλία της, όταν τελείωσε η δοξολογία στην εκκλησία του Μικρού Χωριού της Ευρυτανίας και δακρυσμένος τής είπε ο καθηγητής Δημήτρης Θάνος: «… εσύ είπες στην ομιλία σου μια φράση, Ναυσικά μου: “Να ξαναδούνε τα παιδιά μας το φως της Λευτεριάς”. Μπράβο. Ξεκίνα τώρα να το οργανώσεις σωστά αυτό που βάλαμε όλοι μαζί μπροστά…». Μα ήδη το είχε οργανώσει η νεαρή Ναυσικά, με τις κοπέλες του χωριού.
Ανήμερα του Ευαγγελισμού, το 1942, «γίνεται η πρώτη διανομή συσσιτίου σε 50 παιδιά και δέκα γέροντες». Με την καταπληκτική αλληλεγγύη του χωριού, το συσσίτιο όχι μόνο συνεχίζεται αλλά και παρακινεί τα γύρω χωριά να στήνουν το καζάνι της σωτηρίας, όπου η πείνα απειλούσε παιδιά και μεγάλους. Ιερό το αποτέλεσμα: «Κανένα παιδί στην Ευρυτανία δεν πέθανε από την πείνα»!
Σχεδόν παράλληλα, τον Μάη του 1943, η Μαρία Μανθοπούλου μας παρουσιάζει όλες τις γυναίκες του Χωριού σε πρωτοφανέρωτες δραστηριότητες: «Αδειάσαμε τα σπίτια από στρώματα, κουβέρτες, σεντόνια, μαξιλάρια και ένα σωρό άλλα σκεύη». Όλα μεταφέρονταν στο σχολείο, για να λειτουργήσει ως νοσοκομείο με 60-70 κρεβάτια, διότι το μέχρι τότε οίκημα δεν επαρκούσε. Είχαν έλθει και άλλοι γιατροί με νοσηλευτικό προσωπικό, εξασφαλίστηκαν φάρμακα και για πρώτη φορά οι εγκαταλελειμμένοι Ευρυτάνες έβλεπαν την επιστήμη και την αλληλεγγύη». Χωρίς την συνεχόμενη αφοσίωση των γυναικών, η αποτελεσματική προστασία της υγείας και της ζωής στην περιοχή δεν θα αποτελούσε θαυμαστό γεγονός. Και δικαίως παρατηρεί η Μαρία Μανθοπούλου: «Πόση προσφορά, πόσο δόσιμο, πόσο χτυποκάρδι, μα και πόση ικανοποίηση».
Φυσικά για την εποχή, η ικανοποίηση ήταν αποκλειστικά ηθική, αλλά τον Απρίλιο του 1944 η γυναίκα της Ελεύθερης Ελλάδας «επιβραβεύτηκε» με μοναδικό τρόπο: Στις μυστικές, πρωτοφανείς εκλογές σε κατεχόμενη χώρα, που διοργάνωσε η «Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, η εαμική Π.Ε.Ε.Α., για να σταλούν αντιπρόσωποι σε μια εθνοσυνέλευση, για πρώτη φορά οι γυναίκες άσκησαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι! Η επαναστατική πολιτικοινωνική παρέμβαση «προωθούσε ταυτόχρονα τη γενικότερη χειραφέτηση του αγροτικού πληθυσμού».
(Από την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», της Εκδοτικής Αθηνών).
Και οι δρόμοι των πόλεων έγραφαν ιστορία
Διαδηλώσεις – ποταμοί πλημμυρίζουν τους δρόμους της Αθήνας και άλλων πόλεων. Άντρες και γυναίκες, νέοι και νέες, «πάντα ο λαός, πρώτος μπροστά», έγραφε η Σοφία Μαυροειδή – Παπαδάκη. Οι τοίχοι από την ηρωική Καισαριανή μέχρι την Κοκκινιά, είναι γεμάτοι επαναστατικά συνθήματα, γραμμένα τις νύχτες από τα παιδιά της ΕΠΟΝ, της νεανικής οργάνωσης με την ακοίμητη πατριωτική και εκπολιτιστική δράση.
Συγκλονίζουν τα γεγονότα του 1942 και 1943 στην Αθήνα. Στις 25 Μαρτίου 1942, η πρώτη φοιτητική διαδήλωση θα τιμήσει την εθνική επέτειο. Στις 22 Απριλίου αιφνιδιάζει η πρώτη γενική απεργία των δημοσίων υπαλλήλων και ιδίως, στις 22 Σεπτεμβρίου του 1942 η ανατίναξη των γραφείων της προδοτικής ΕΣΠΟ, στο κέντρο της Αθήνας, από την αντιστασιακή οργάνωση ΠΕΑΝ. 28 Φεβρουαρίου του 1943 η Αθήνα κηδεύει τον Κωστή Παλαμά ψάλλοντας τον εθνικό μας ύμνο στο 1ο Νεκροταφείο, με ακινητοποιημένη τη γερμανική φρουρά.
5 Μαρτίου 1943, γενική απεργία και μεγάλη κινητοποίηση ματαιώνει τη σχεδιαζόμενη επιστράτευση Ελλήνων, για να πολεμήσουν στο πλευρό της Βέρμαχτ! Αποτρόπαιο το τίμημα μετά από κάθε επαναστατική δράση. Βασανίζονται και χάνονται εκατοντάδες αγωνιστές και αγωνίστριες στα άντρα βαρβαρότητας των αθηναϊκών οδών Μέρλιν, Κοραή, Ελπίδος 1, στην πλατεία Βικτωρίας και όχι μόνο, ενώ δεν έχουν τέλος οι εκτελέσεις από το Μονοδέντρι της Σπάρτης μέχρι τη Θεσσαλονίκη. Ο ελληνικός λαός θρηνεί και τους καθημερινούς θανάτους από την πείνα, αλλά παραμένει ελεύθερος πολιορκημένος, ταγμένος στη λαϊκή εξέγερση. Η Αθήνα αναγνωρίζεται στο εξωτερικό ως αντιστασιακή πρωτεύουσα της Ευρώπης, με έναν τίτλο τιμής που κατέγραψαν οι θυσίες των Ελλήνων και των Ελληνίδων εξίσου.
Δεν μπορούμε να φυλλομετρήσουμε συνολικά το μαρτυρολόγιο των Ελληνίδων, που προτίμησαν την επιτέλεση του χρέους, τα απερίγραπτα βασανιστήρια και την αποδοχή του θανάτου, από την προδοσία του αγώνα. Ατενίζομε λίγες μορφές ιερές, με το βλέμμα τους να εκφράζει όλων των συναγωνιστριών και των συναγωνιστών τους το απαράμιλλο φρόνημα.
Η Ιουλία Μπίμπα οδηγείται στο απόσπασμα για τη συμμετοχή της στην ανατίναξη της ΕΣΠΟ. Η γενναία Ηλέκτρα Αποστόλου υποκύπτει στα φρικτά βασανιστήρια της οδού Ελπίδος 1. Η επονίτισσα Ηρώ Κωνσταντοπούλου, μόλις 17 χρονών, μετά από τέσσερα ημερόνυχτα μαρτυρίου, εκτελείται στην Καισαριανή, ένα περίπου μήνα πριν από την απελευθέρωση.
Και ίσως κάποτε, όταν θα περπατάμε στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου και Ομήρου, να θυμηθούμε τα θυσιασμένα δεκαεννιά χρόνια της Παναγιώτας Ι. Σταθοπούλου. Όπως διαβάζομε στο περιοδικό «Νέα Γενιά» (αριθμός φύλλου 47/1945), 22 Ιουλίου του 1943, το άοπλο πλήθος των 400.000 Αθηναίων τραντάζει τους δρόμους με το σύνθημα «Κάτω τα χέρια από τη Μακεδονία και τη Θράκη». Οι τύραννοι κινητοποιούν τα τανκς. Αγέρωχη όμως, η Παναγιώτα ξεχωρίζει και προχωρά στην πρώτη γραμμή.
«Κι όταν ένα τανκ έρχεται κατά πάνω στο πλήθος… βάζει το κορμί της ασπίδα. Τραυματίζεται. Κι απλώνει τα χέρια να τα κάνει οδόφραγμα. Μα το ατσάλινο θεριό την τυλίγει στις αλυσίδες του. Κομματιάζεται». Το αίμα της κυλάει στην άσφαλτο, μία ακόμη αιμάτινη σπονδή στο άγιο πάθος για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
Σωστά η Μέλπω Αξιώτη έδωσε στο βιβλίο της τον τίτλο «Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας». Και αυτές μας έδωσαν τη λευτεριά. Και σωστή η παρότρυνση της μεγάλης πεζογράφου μας: «Οι ηρωίδες, οι πραγματικές της εθνικής Αντίστασης, θα παρελάσουν τώρα μπρος στα κλαμένα μάτια μας… Πέστε και προσκυνήστε τις»…
Από το μαρτυρολόγιο των Ελληνίδων
«Η Εθνική Αλληλεγγύη θρηνεί δικά της γυναικεία μέλη, μονάχα απ’ το κομμάτι αυτό της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας:
Εκτελεσμένες από συνεργασία Γερμανοβούλγαρων και Ελλήνων προδοτών 282
Εκτελεσμένες από Γερμανούς: 18
Βιασμένες από προδότες: 93
Βασανισμένες για περίθαλψη Άγγλων: 49
Σταλμένες στη Γερμανία για εθνική δράση: 91
Οι Επονίτισσες ηρωίδες δόθηκαν από την ΕΠΟΝ»
Από το βιβλίο της Μέλπως Αξιώτη, σελ. 20-21
Από το αποχαιρετιστήριο μήνυμα της Δήμητρας Τσάτσου:
«… Αγαπημένες μου φίλες… πεθαίνω άξια και τιμημένα σαν Ελληνίδα και χάνετε μία συντρόφισσα πιστή. Όμως μη λυπάστε. Άλλες θα ξεφυτρώσουν μετά το θάνατό μου, χιλιάδες.
Μανούλα, χάνεις μια κόρη, που δε σου ανήκε, γιατί ανήκε πριν απ’ όλα στην Ελλάδα… Είμαι υπερήφανη, ποτέ δεν περίμενα τέτοια τιμή, να πεθάνω εγώ, ένα φτωχό κορίτσι του λαού για ιδανικά τόσο ωραία και υψηλά…».
(Από τη συλλεκτική έκδοση «Γράμματα και μηνύματα εκτελεσμένων πατριωτών», εκδ. Κέδρος, 1974).
Η φτωχή εργαζόμενη από τη Λάρισα με την πλούσια αντιστασιακή δράση, θυμίζει τον υπέροχο μονόλογο της Ιφιγένειας του Ευριπίδη, κι ας μην τον είχε διαβάσει. Στα είκοσι τρία χρόνια της εκτελείται μαζί με άλλους στον δημόσιο δρόμο Αγιάς – Λάρισας …
Επιλογή βιβλιογραφίας
1 Κρίστοφερ Γουντχάουζ, «Το μήλον της έριδος», σελ. 146.
2 Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, «Η Ελληνική Αντίστασις, 1941-1944».
3 Μέλπω Αξιώτη, «Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας», «Ο Ρήγας», εκδοτικός οργανισμός, 1945.
4 «Γυναίκες στην αντίσταση», Αθήνα 1982. Κίνηση η Γυναίκα στην Αντίσταση.
