Επιμέλεια: Λία Βαλάτα – Τσιάμα: Ιστορικός – Ερευνήτρια
Μέσα από τις ομηρικές φλόγες. Ο Αινείας, επικεφαλής των Δαρδάνων, είχε λάβει μέρος στον Τρωικό πόλεμο στο πλευρό των Τρώων. Δεν ήταν μόνο συγγενής της οικογένειας του Πριάμου. Ήταν ο γιος της Αφροδίτης και του Αγχίση, παιδί ενός εντελώς ξεχωριστού έρωτα, εφόσον κανείς θνητός μέχρι τότε δεν είχε σμίξει με θεϊκό πρόσωπο. Όμως η Αφροδίτη δεν μπόρεσε να αντισταθεί στη γοητεία του Αγχίση. Χρόνια αργότερα, πατέρας και γιος βρέθηκαν μέσα στα τείχη της Τροίας. Σε κάποια φάση του πολέμου, ο Αινείας τραυματίστηκε σοβαρά. Σώθηκε χάρη στη θεϊκή παρέμβαση της Αφροδίτης, που ζήτησε από τον Απόλλωνα να μεταφέρει τον γιο της στην κοντινή Πέργαμο. Μόλις θεραπεύτηκε, γύρισε ξανά στην Τροία κι έζησε την άλωση της πολυθρύλητης πόλης. Μέσα στον χαμό, αυτός μαζί με μερικούς Τρώες (που η αρχαιοελληνική ποίηση τους αποκαλεί «Αινειάδες»), εξακολούθησαν να αμύνονται σε κάποια μακρινή συνοικία, ώσπου οι Αχαιοί, θέλοντας να τελειώσει η σύρραξη, τους διεμήνυσαν ότι τους δέχονται σαν «υποσπόνδους» (αμνηστευμένους). Θα τους επέτρεπαν να αποχωρήσουν ανενόχλητοι και τους έδιναν το δικαίωμα να πάρει ο καθένας από την περιουσία του ό,τι μπορούσε να σηκώσει στα χέρια του. Και ενώ όλοι οι άλλοι πήραν σακιά με χρυσάφι, ασήμι και κοσμήματα, ο Αινείας σήκωσε στους ώμους τον γέροντα και ανήμπορο πατέρα του, τον Αγχίση, και τον μετέφερε μέσα από τις φλόγες έξω από την πυρπολημένη πόλη. Έκθαμβοι έμειναν οι Αχαιοί και οι νικητές επέτρεψαν στον ηττημένο ήρωα να πάρει ό,τι άλλο ήθελε από το ανάκτορο. Τότε, ο Αινείας στράφηκε στα ιερά οικογενειακά κειμήλια και πήρε μαζί του το παλλάδιον. Αυτό το πανίερο ξόανο ήταν πολυτιμότερο από οποιονδήποτε άλλο θησαυρό.
Πολλές οι εκδοχές του μύθου, αλλά αυτή είναι η πιο διαδεδομένη για τον αγαπημένο γιο της Αφροδίτης που πέρασε στον ηθικό κώδικα των Ελλήνων, των Ετρούσκων και των Ρωμαίων ως το πρότυπο του πανάξιου πολεμιστή και του ευσεβούς ήρωα. Στην αρχαιοελληνική τέχνη, μάλιστα, απεικονίστηκε συχνά να βγαίνει από τις φλόγες με τον πατέρα του στην πλάτη – παρά το γεγονός ότι οι Έλληνες απέφευγαν να ζωγραφίζουν γέροντες, θέμα που θεωρούσαν αποκρουστικό, τουλάχιστον μέχρι τα ελληνιστικά χρόνια. Πάντως, οι σκηνές με τον πατέρα και με το παλλάδιον -τα ιερά και τα όσια- στους αρχαϊκούς αμφορείς και τις κλασικές οινοχόες καταγράφουν τις ύψιστες αξίες της παραδοσιακής κοινωνίας. Τα ιερά και τα όσια που πήραν και οι Μικρασιάτες, οι Πόντιοι και οι Θρακιώτες πρόσφυγες από τα πατρογονικά τους, τρεις χιλιετίες μετά τα ομηρικά έπη.
Αλλά αν η ζωή του ευσεβούς Αινεία στην Ανατολή, την Τρωάδα και την Πέργαμο λήγει με την άλωση της Τροίας και τη φυγή των διασωθέντων Τρώων, αυτός ο άγιος πρόσφυγας θα παλέψει χρόνια με τα κύματα και τα στοιχειά της Μεσογείου για να βρει μια νέα πατρίδα και να εγκατασταθεί εκεί με τους Αινειάδες, τους Δάρδανους κι άλλους Ανατολίτες πρόσφυγες. Πολλές οι ταξιδιωτικές περιπέτειες του Αινεία. Τις τραγούδησαν οι Ετρούσκοι κι άλλοι αρχαίοι λαοί της Δυτικής Μεσογείου, τις υιοθέτησαν οι Λατίνοι και τις ανήγαγαν στον ιδρυτικό μύθο της ίδιας της Ρώμης, έστω κι αν ο Τρωικός ήρωας δεν έφτασε ποτέ στο Λάτιο (ιτ. Lazio, λατινικά Latium) και δεν έβρεξε τα πόδια του στον Τίβερη. Η Ρώμη επέλεξε τον Αινεία σαν τον μακρινό πρόγονό της. Ήταν αυτός που έσωσε τον πατέρα, εγκαινιάζοντας κατά κάποιον τρόπο, στο επίπεδο των συμβολισμών, την εποχή της Πατριαρχίας που διαδέχθηκε τη Μητριαρχία. Ολόκληρο το Ρωμαϊκό Κράτος και η ρωμαϊκή ψυχοσύνθεση στηρίζονται στην πατριά, στον πατέρα-ηγέτη, στην πατριαρχική οργάνωση της κοινωνίας. Με τον πολυταξιδεμένο Αινεία τον Ευσεβή (Pius Aeneas) πορεύτηκε η Ρώμη επί αιώνες, καθώς άπλωνε την κυριαρχία της στην Ιταλία κι αργότερα σε όλη τη Μεσόγειο, ώσπου ο Ιούλιος Καίσαρ θέλησε να οικειοποιηθεί αυτόν τον εμβληματικό ήρωα, που συνδύαζε το ανυπέρβλητο ηθικό του ανάστημα με τη ρωμαϊκή προϊστορία, την ελληνική μυθολογία, το ομηρικό έπος, τη θρυλική Τροία και την έναρξη της ιστορίας του Ελληνικού Κόσμου (δηλαδή του Δυτικού Κόσμου), τον Τρωικό Πόλεμο. Ο Ιούλιος Καίσαρ ταυτίστηκε με το μυθικό ίνδαλμα. Ακόμα και νομίσματα έκοψε με τον «πρόγονό του» τον Αινεία να μεταφέρει τον πατέρα και το παλλάδιο, ενώ δίπλα έγραψε φαρδιά πλατιά CAESAR (δες φωτ. νομισμάτων του 48-46 π.Χ.).
Η ιστορία είναι πολύ μακριά και οι μεταμορφώσεις ή οι παραλλαγές του αρχικού μύθου είναι πάμπολλες. Προσοχή όμως. Παρότι οι ομοιότητες με τις περιπέτειες του Οδυσσέα είναι πάρα πολλές (ως και στον Άδη κατεβαίνει ο Αινείας), οι δύο τρωικοί ήρωες είναι εντελώς διαφορετικοί. Η σχετική ανάλυση πάει σε βάθος, κρατάει αιώνες και υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις. Ας πούμε εντελώς σχηματικά ότι ο ένας είναι ο καθαγιασμένος πρόσφυγας που αναζητάει νέα γη για να φτιάξει το σπίτι του και να βάλει το παλλάδιο στο εικονοστάσι κι ο άλλος είναι ο υπέροχος τυχοδιώκτης, που γερασμένος πια νοσταλγεί το σπίτι του και όλοι τον περιμένουν στην πατρίδα. Πάντως, εάν δεν υπήρχε και για τον Αινεία ένας ποιητής, ίσως να χανόταν ο ευσεβής ήρωας τον καιρό που ποδοπατούσαν τη Ρώμη οι γερμανογενείς βάρβαροι.
Η νέα μεγαλειώδης φάση της Αινειάδας, λοιπόν, οφείλεται σε έναν κορυφαίο Ιταλό ποιητή, συστηματικό μελετητή του Ομήρου κι όλης της ομηρικής γραμματείας και βαθύ γνώστη της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Ο Βιργίλιος (70-19 π.Χ.) αναπλάθει τον μυθολογικό κύκλο της Αινειάδας και τον εμπλουτίζει με θαυμαστό τρόπο, συγγράφοντας τη γνωστή Αινειάδα σε 9.896 στίχους στα λατινικά. Αλλά ο Βιργίλιος δεν ήταν απλώς ένας θαυμάσιος ποιητής. Ήταν ένας ιδεολόγος που συμμεριζόταν το ενωτικό και ειρηνικό όραμα του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα, του Οκταβιανού Αυγούστου (μονοκράτορα από το 31 π.Χ., όταν νίκησε στο Άκτιο τον Μάρκο Αντώνιο και την Κλεοπάτρα). Ένα μέρος του μεγαλόπνοου μεταρρυθμιστικού προγράμματος του Αυγούστου ήταν η επαναφορά των ηθικών αξιών που διαπερνούσαν τις δομές της παλαιάς ρωμαϊκής κοινωνίας, γύρω από τον πυρήνα της οικογένειας, στενής και ευρύτερης, που την κυβερνά ο πατέρας. Ο Αινείας ήταν απαραίτητος. Εξάλλου η κατάληξη των περιπετειών του Αινεία ήταν κάποιος απόγονος, από τον οποίο κατάγονταν οι δίδυμοι Ρώμος και Ρωμύλος. Άσχετο αν ο Αινείας έζησε τον 12ο π.Χ. αιώνα και η Ρώμη ιδρύθηκε στις 21 Απριλίου του 753.
Τα θέματα που ανοίγονται γύρω από την Αινειάδα του Βιργίλιου είναι πολλά και πολύ ενδιαφέροντα. Ούτε μπορεί να παραβλέψει κανείς ότι τον καιρό της ηγεμονίας του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα γεννιέται στα περίχωρα της Ιερουσαλήμ ο Θεάνθρωπος -εφόσον όλα αυτά περνούν και στη χριστιανική παράδοση.
Κάποτε, θα ήθελα να σας μιλήσω και για την παραμονή του Αινεία στο Βουθρωτό της Ηπείρου (αλβανικά Butrint, λατινικά Buthrotum), τη «μικρή Τροία» του Βιργίλιου στο Ιόνιο, το καταφύγιο μερικών Τρώων προσφύγων στον υδροβιότοπο απέναντι από την Κέρκυρα και σημαντικό σταθμό του Αινεία στο ταξίδι του προς τη Δύση. Δεν είναι τώρα η ώρα. Ας τελειώσει η κολασμένη περίοδος που ζούμε και τότε θα μιλήσουμε και για την εκπληκτική Αινειάδα που μετέφρασε στα ελληνικά και σχολίασε ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Θεόδωρος Παπαγγελής (πρόσφατη έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης).
Μαριάννα Κορομηλά
