Γράφει Νίκος Γ. Μοσχονάς
Υπάρχουν ζητήματα που προτείνει και προωθεί η επιστήμη στη σύγχρονη εποχή, τα οποία διεγείρουν συζητήσεις και αντιπαραθέσεις ως προς το ηθικό πλαίσιο της διαδικασίας και τη νομιμότητα της αποδοχής τους, αλλά τελικά γίνονται αποδεκτά και νομιμοποιούνται υπό όρους που εξασφαλίζουν κατά το δυνατόν την -μέσα σε πλαίσια ορθολογικά και νόμιμα- εφαρμογή τους.
Η γέννηση του πρώτου παιδιού με εξωσωματική γονιμοποίηση το 1978 στη Μεγάλη Βρετανία άνοιξε τον δρόμο για την ευρύτατη σήμερα εφαρμογή της μεθόδου που έφερε στον κόσμο χιλιάδες παιδιά από γονείς που δεν είχαν τη δυνατότητα να τεκνοποιήσουν. Και φυσικά δημιουργήθηκαν οι απαραίτητες τράπεζες ωαρίων και σπέρματος για την κάλυψη αναγκών. Και όπως ήταν επόμενο, αναδύθηκε η περιρρέουσα οικονομική δραστηριότητα σύμφωνα με τους νόμους προσφοράς και ζήτησης.
Την ίδια εποχή ανέκυψε το ζήτημα της παρένθετης μητρότητας. Από το 1970 εκδηλώθηκε σε Πολιτείες των ΗΠΑ η διάθεση γυναικών να κυοφορήσουν για λογαριασμό άλλης. Είναι η περίπτωση που η σύζυγος δεν μπορεί να τεκνοποιήσει λόγω προβλήματος της μήτρας ή λόγω ύπαρξης σοβαρής ασθένειας, που καθιστά επικίνδυνη την κυοφορία για τη ζωή της ή και τη ζωή του παιδιού. Στην περίπτωση αυτή η γονιμοποίηση γίνεται εξωσωματικά με το γενετικό υλικό των φυσικών γονέων και το έμβρυο εμφυτεύεται στη μήτρα άλλης γυναίκας που προσφέρεται να το κυοφορήσει. Το παιδί παραλαμβάνεται και παραδίδεται στους φυσικούς του γονείς, ενώ η γυναίκα που το είχε κυοφορήσει δεν διατηρεί δικαιώματα επί του παιδιού.
Στην Ελλάδα η πρακτική της παρένθετης μητρότητας έχει θεσμοθετηθεί και εφαρμόζεται με βάση τους Νόμους 3089/2002 και 3705/2005. Η παρένθετη μητρότητα απαγορεύεται σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία), καθώς επίσης στην Κίνα, στην Αυστραλία και σε ορισμένες Πολιτείες των ΗΠΑ, ενώ στη Γαλλία επιτρέπεται με περιορισμούς. Υποτίθεται ότι η παρένθετη μητέρα προσφέρεται αλτρουιστικά προκειμένου το ανδρόγυνο να αποκτήσει παιδί και ο νόμος προβλέπει την επιβάρυνση των φυσικών γονέων ως προς τις δαπάνες κύησης και τοκετού. Ωστόσο, και στην περίπτωση της παρένθετης μητρότητας, έχει αναδυθεί η οικονομική εκμετάλλευση με τη λειτουργία γραφείων παροχής υπηρεσιών σε αυτόν τον τομέα.
Το ενδιαφέρον είναι ότι η παρένθετη μητρότητα δεν αποτελεί καινοφανές ζήτημα. Η προϊστορία του ανάγεται στο μυθικό παρελθόν και απαντά με σαφή τρόπο στη Βίβλο. Αρχικά, στην περίπτωση της ατεκνίας του Άβραμ (Αβραάμ) και της Σάρας (Σάρρας), αναφέρεται η συγκατάβαση της συζύγου που όχι μόνον προτείνει στον σύζυγο να τεκνοποιήσει με τη δούλη της, την Άγαρ, αλλά την παραδίδει η ίδια στον Άβραμ, ώστε να αποκτήσει απογόνους προκειμένου να εκπληρωθεί η υπόσχεση του Θεού: καὶ ποιήσω σε εἰς ἔθνος μέγα καὶ εὐλογήσω σε καὶ μεγαλυνῶ τὸ ὄνομά σου, καὶ ἔσῃ εὐλογητός… καὶ ἐνευλογηθήσονται έν σοὶ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς (Γέν. 12.2-3). Και πράγματι η Άγαρ έμεινε έγκυος και γέννησε τον Ισμαήλ, τον πρωτότοκο γιο του υπέργηρου, ογδόντα έξι ετών, Άβραμ. Αργότερα, βέβαια, όταν ο Αβραάμ ήταν πλέον εκατό ετών και η Σάρρα ενενήντα, γεννήθηκε από τη γηραιά νόμιμη σύζυγο ο Ισαάκ. Εδώ φυσικά δεν πρόκειται για παρένθετη μητέρα με τη σημερινή έννοια του όρου, καθώς ο Ισμαήλ δεν θα ήταν γιος του ζεύγους Άβραμ και Σάρας, αλλά του Άβραμ και της Άγαρ, η οποία διατήρησε τα γονικά της δικαιώματα επί του Ισμαήλ. Ήταν απλή διευκόλυνση από μέρους της νόμιμης συζύγου, προκειμένου με φυσικό τρόπο να αποκτήσει ο σύζυγος το ποθητό τέκνο και να πληθυνθεί η γενιά του. Και ο Ισμαήλ, σύμφωνα με τη θεϊκή υπόσχεση, θα γινόταν γενάρχης δώδεκα εθνών: ἰδοὺ εὐλόγησα αὐτὸν καὶ αὐξανῶ αὐτὸν καὶ πληθυνῶ αὐτὸν σφὀδρα· δώδεκα ἔθνη γεννήσει, καὶ δώσω αὐτὸν εἰς ἔθνος μέγα (Γέν. 17.20).
Παραπλήσια, αλλά περισσότερο εντυπωσιακή, είναι και η περίπτωση του εγγονού του Αβραάμ, του Ιακώβ, που είχε αγαπήσει την όμορφη εξαδέλφη του Ραχήλ, την κόρη του Λάβαν, αδελφού της μητέρας του Ρεβέκκας. Ο Λάβαν, βέβαια, με δόλο έδωσε πρώτα στον Ιακώβ τη μεγαλύτερη κόρη του, τη Λεία, η οποία του γέννησε τέσσερα παιδιά: τον Ρουβήμ, τον Συμεών, τον Λευί και τον Ιούδα. Έχοντας συμφωνήσει με τον Λάβαν, ο Ιακώβ πήρε για δεύτερη γυναίκα την αγαπημένη του Ραχήλ. Αλλά αυτή ήταν στείρα και ζήλευε την πολύτεκνη αδελφή της. Απείλησε μάλιστα ότι εάν δεν αποκτούσε παιδί θα πέθαινε, με αποτέλεσμα να θυμώσει μαζί της ο Ιακώβ. Αλλά τότε της ήρθε η φαεινή ιδέα να δώσει στον Ιακώβ την παιδίσκη (δούλη) της Βάλλα για να κάνει μαζί της παιδί, προσθέτοντας ότι θα την βάλει η Ραχήλ να γεννήσει πάνω στα δικά της γόνατα και έτσι θα αποκτήσει η ίδια παιδί από εκείνη: Ἰδοὺ ἡ παιδίσκη μου Βάλλα· εἴσελθε πρὸς αὐτὴν, καὶ τέξεται ἐπὶ των γονάτων μου, καὶ τεκνοποιήσω κἀγὼ ἐξ αὐτῆς (Γέν. 30.3). Έτσι γεννήθηκε ο Δαν και στη συνέχεια ο Νεφθαλί.
Ανάλογη πρακτική εφάρμοσε και η Λεία προσφέροντας στον Ιακώβ τη δική της παιδίσκη Ζέλφα που του γέννησε δύο γιους, τον Γαδ και τον Ασήρ (Γέν. 30.9-13). Αργότερα η Λεία γέννησε τον Ισσάχαρ και τον Ζαβουλών και τελικά την κόρη της Δίνα. Τελικά, η Ραχήλ μπόρεσε να συλλάβει και γέννησε τον Ιωσήφ και αργότερα τον υστερότοκο Βενιαμίν. Σε όλη αυτή την ιστορία της τεκνοποιίας του Ιακώβ, οι δύο παιδίσκες, Βάλλα και Ζέλφα, χρησίμευσαν ως παρένθετες μητέρες για την απόκτηση τέκνων από τη Ραχήλ και τη Λεία, που θεώρησαν τα παιδιά εκείνα αποκλειστικά δικά τους. Είναι σαφέστατη η ρήση της Ραχήλ μετά τη γέννηση του Δαν από τη Βάλλα: Ἔκρινέ μοι ὁ Θεὸς καὶ ἐπήκουσεν τῆς φωνῆς μου καὶ ἔδωκέν μοι υἱὸν (Γέν. 30.6). Αλλά και η Λεία μετά τη γέννηση του δεύτερου γιου από τη Ζέλφα καυχήθηκε: Μακαρία ἐγώ, ὅτι μακαρίζουσίν με αἱ γυναῖκες (Γέν. 30.13). Και ήταν οι νόμιμες σύζυγοι που ως «κοινωνικές μητέρες» (όπως θα χαρακτηρίζονταν σήμερα) έδωσαν το όνομα στο κάθε παιδί και όχι οι παιδίσκες που είχαν απλό ρόλο διαμέσου, παρόλο που υπήρξαν οι «βιολογικές μητέρες». Η διαφορά από τη σημερινή πρακτική είναι ότι η γονιμοποίηση δεν συντελέστηκε εξωσωματικά στο εργαστήριο αλλά με τον φυσικό τρόπο της συνεύρεσης των δύο ατόμων.
Φαίνεται ότι η πρακτική της χρήσης δούλης για τεκνοποίηση ήταν συνήθης στον κόσμο της Ανατολής στην προϊστορική εποχή, αφού απαντά και στην κοινωνία των Σουμερίων (Κώδικας Χαμουραμπί, 18ος αι. π.Χ.), όπου, όπως και στην περίπτωση της Σάρας, η ίδια η σύζυγος υποδείκνυε στον άνδρα της τη δούλη με την οποία θα αποκτούσαν τέκνο. Επίσης, αναφέρεται ότι και οι Φαραώ αποκτούσαν τέκνα με παλλακίδες, επειδή συνήθως γίνονταν γάμοι μεταξύ όμαιμων συγγενών και έτσι αποφεύγονταν προβλήματα που προέκυπταν από την αιμομικτική σχέση1.
Το φαινόμενο απαντά και στον ελληνικό κόσμο. Τέτοια επιφανής περίπτωση μαρτυρείται στην Οδύσσεια. Πρόκειται για τον γιο του Μενέλαου, τον Μεγαπένθη, που απέκτησε ο βασιλιάς της Σπάρτης από μια δούλη του, επειδή οι θεοί δεν επέτρεψαν στην Ελένη να κάμει άλλο παιδί μετά τη γέννηση της πανέμορφης κόρης της Ερμιόνης: ὅς οἱ τηλύγετος γένετο κρατερὸς Μεγαπένθης ἐκ δούλης· Ἑλένῃ δὲ θεοὶ γόνον οὐκέτ’ ἔφαινον, ἐπεὶ δὴ τὸ πρῶτον ἐγείνατο παῖδ’ ἐρατεινήν, Ἑρμιόνην (Οδύσσεια δ’, 10-14).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αναφορά του Πλουτάρχου (Λυκούργος, 15) για τη σπαρτιατική κοινωνία, όπου επισημαίνεται αφενός η δυνατότητα επιλογής από τον ηλικιωμένο και προφανώς μη ικανό για τεκνοποίηση σύζυγο νέας γυναίκας, νέου άνδρα καλού στο σώμα και στον χαρακτήρα (εἰ δή τινα τῶν καλῶν καὶ ἀγαθῶν ἀσπάσαιτο νέων) για να συνευρεθεί μαζί της προκειμένου να αποκτήσουν οι σύζυγοι τέκνο (δανεισμός σπέρματος) και αφετέρου η ικανοποίηση από τον σύζυγο αιτήματος άλλου χρηστού άνδρα να συνευρεθεί με τη σύζυγό του που βεβαιωμένα είναι σώφρων μητέρα υγιών παιδιών (τῶν εὐτέκνων τινὰ καὶ σωφρόνων θαυμάσαντι γυναικῶν), ώστε να αποκτήσει με αυτήν δικά του καλά παιδιά που θα είναι συγγενείς με καλούς ανθρώπους: παῖδας ἀγαθούς, ἀγαθῶν ὁμαίμους καὶ συγγενεῖς ἐσομένους (δανεισμός μήτρας). Ακριβώς για τους λόγους αυτούς η έννοια της μοιχείας ήταν, κατά τον Πλούταρχο, άγνωστη στην αρχαία Σπάρτη.
Ας αναφερθεί επίσης ότι στην αρχαία Ρώμη οι πατρικίες που δεν ήθελαν να υποστούν το βάρος της κυοφορίας και τους κινδύνους του τοκετού επέτρεπαν τη συνεύρεση του συζύγου με άλλη γυναίκα και αναγνώριζαν το παιδί ως δικό τους 2.
Ωστόσο, αυτή η πρακτική της αποδοχής τέκνου τρίτου γονέα ως τέκνο του ζεύγους που ίσχυσε κατά καιρούς και περιπτώσεις στο παρελθόν -η παράλληλη ύπαρξη παλλακίδων ή ερωμένων ήταν διαρκές φαινόμενο- εξακολούθησε να εφαρμόζεται και στις νεότερες εποχές.
Παραπλήσιος ήταν ο θεσμός της «σύγκριας», της δεύτερης γυναίκας που έπαιρνε ο σύζυγος, εάν η πρώτη δεν έκανε αρσενικό παιδί, και όχι σπάνια η ενέργεια αυτή γινόταν με τη συγκατάθεση της πρώτης συζύγου 3.Η πρακτική αυτή εφαρμοζόταν στη Μάνη, στην Κρήτη, αλλά και σε άλλες περιοχές όπως στην Κέρκυρα, στη Χιμάρα και στο Τρίκερι. Στο ιστορικό παρελθόν αλλά και στον σύγχρονο κόσμο τα παραδείγματα είναι πολλά και έχουν εγγραφεί και στην τέχνη. Χαρακτηριστικό είναι το μυθιστόρημα της Γιολάντας Τσορώνη – Γεωργιάδη, «Η σύγκρια» (Σαββάλας, 2016). Τέτοια περίπτωση απαντά και στην τηλεοπτική σειρά «Η Μάγισσα» (ΑΝΤ1). Διαφορετική είναι η περίπτωση που η σύζυγος παρουσιάζει την κυοφορία που έχει προκύψει από εξωσυζυγική σχέση ως αποτέλεσμα νόμιμης συνεύρεσης με τον σύζυγο ή όταν ο σύζυγος επιβάλλει το εξώγαμο τέκνο που απέκτησε από τυχαία ή εσκεμμένη συνεύρεση να παρουσιαστεί και να αναγνωριστεί από τη σύζυγο ως κοινό δικό τους παιδί. Ως παράδειγμα ας αναφερθεί ότι τέτοια περίπτωση παρουσιάζεται στην άλλη (πολυπράγμονα) τηλεοπτική σειρά «Η Γη της Ελιάς» (Μega), όπου ο σύζυγος μετά την αποκάλυψη της συζύγου ότι η κόρη τους δεν είναι δικό του παιδί, εκδικείται συμφωνώντας με μια νέα να του προσφερθεί έναντι χρηματικού ανταλλάγματος να κυοφορήσει το παιδί του και να του το παραδώσει χωρίς άλλη απαίτηση. Στις περιπτώσεις αυτές φυσικά δεν μπορεί να γίνει λόγος για παρένθετη μητρότητα αλλά για εξωγαμική σχέση.
Άλλωστε και στο παρελθόν, ιδιαίτερα στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, ήταν συχνό το φαινόμενο της γέννησης νόθων τέκνων από εξώγαμη σχέση του άνδρα που συνήθως τα αναγνώριζε ο φυσικός πατέρας και δεν έμεναν στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής. Πολλοί αναδείχθηκαν σε υψηλά πολιτικά και στρατιωτικά αξιώματα. Ανάμεσα στο πλήθος των περιπτώσεων που καταγράφονται στον ευρωπαϊκό χώρο ξεχωρίζει εκείνη του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ’ του Πορφυρογέννητου (905-959), γιου του Λέοντα Στ’ του Σοφού και της παλλακίδας του Ζωής Καρβονοψίνας, την οποία νυμφεύθηκε στη συνέχεια ο Λέων, προκαλώντας κρίση στις σχέσεις του με την Εκκλησία για το ζήτημα της τεταρτογαμίας του.
Ας αναφερθεί από την άλλη και η περίπτωση του Don Juan d’Austria, του επικεφαλής των ενωμένων χριστιανικών δυνάμεων που αντιμετώπισαν νικηφόρα τον οθωμανικό στόλο στην περίφημη ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571). Υπήρξε φυσικό τέκνο του αυτοκράτορα Καρόλου Ε’ (1500-1558) και της τραγουδίστριας Barbara Blomberg, μεγάλωσε σε αριστοκρατικό περιβάλλον χώρια από τη μητέρα του στην Ισπανία και αναγνωρίστηκε ως μέλος της βασιλικής οικογένειας από τον ετεροθαλή αδελφό του βασιλιά Φίλιππο Β’ της Ισπανίας.
1 Βλ. Ουρανία Ε. Λέρα, Η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή μέσα από το πρίσμα της Κοινωνιολογίας του Δικαίου. Διπλωματική εργασία στο ΑΠΘ, Νομική Σχολή, Τομέας Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας του Δικαίου, Θεσσαλονίκη 2019, σελ. 43.
2 Βλ. Θ. Παπαχρίστου, Η τεχνητή γονιμοποίηση στον αστικό κώδικα, Αθήνα, Σάκουλας, 2003, σελ. 20.
3 Απ. Β. Δασκαλάκη, Ὁ θεσμός τῆς σύγκριας εἰς τὴν Μάνην, Πελοποννησιακά 10 (1974), 80-102 και Ελευθ. Π. Αλεξάκη, Τα γένη και η οικογένεια στην παραδοσιακή κοινωνία της Μάνης, διδακτορική διατριβή (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), Αθήνα 1980, σελ. 326-332.