Γράφει ο Νίκος Γ. Μοσχονάς, Ιστορικός, Ομότ. Διευθυντής Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
ΜΕΡΟΣ Α’
Η γραφή δημιουργήθηκε από την ανάγκη επικοινωνίας ανάμεσα σε πρόσωπα που δεν βρίσκονταν σε άμεση επαφή. Και ο «γραπτός λόγος» υπήρξε πάντοτε η συνομιλία μεταξύ ανθρώπων που δεν έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν τη φωνή τους γι’ αυτόν τον σκοπό.
Για πολλούς αιώνες, η γραφή διαδραμάτισε αυτόν τον βασικό ρόλο μέσα από ποικίλες μορφές του γραπτού λόγου (χαράγματα, επιγραφές, επιστολές, νόμοι, διατάγματα, συμβάσεις, δικαιοπραξίες, λογοτεχνικά κείμενα κ.λπ.) και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να τον ασκεί. Μόνο στην περίπτωση της από απόσταση μετάδοσης συνθηματικών μηνυμάτων (μέσω ηχητικών, φωτεινών ή οπτικών σημάτων) κατά το παρελθόν υποκαταστάθηκε η γραφή, ενώ στην περίπτωση της ιδιωτικής επικοινωνίας, κινδύνεψε στην εποχή μας να παραγκωνιστεί ο γραπτός λόγος από τη ζωντανή ομιλία χάρη στη διάδοση της τηλεπικοινωνίας. Παρ’ όλο που και πάλι η προώθηση τόσο της χρήσης του ηλεκτρονικού υπολογιστή όσο και των φορητών τηλεφώνων επανέφερε στο προσκήνιο τη γραπτή επικοινωνία παράλληλα με την άμεση προφορική συνομιλία που και τα δύο αυτά ηλεκτρονικά μέσα εξυπηρετούν.
Όταν στην απώτερη εκείνη στιγμή της προϊστορίας ο πρωτόγονος ακόμη άνθρωπος χάραξε κάποιο σημάδι για να αφήσει στους απόντες συντρόφους του μια πληροφορία, δεν ήταν ασφαλώς σε θέση να αντιληφθεί ότι ολόκληρη η ανθρωπότητα είχε κάνει μέγιστο βήμα πολιτισμού, αντίστοιχο της χρήσης της φωτιάς και της εφεύρεσης του τροχού. Είχε εξασφαλίσει το μέσον επικοινωνίας με το παρελθόν και με το μέλλον. Το κυριότερο πλεονέκτημα της γραφής είναι η άμεση επαφή του γραπτού στοιχείου με τον γράφοντα και με τον αναγνώστη, χωρίς τη μεσολάβηση τεχνικού μέσου ανάγνωσης και αναπαραγωγής, που είτε η έλλειψη είτε η μη συμβατότητά του θα καθιστούσε το γραπτό στοιχείο απρόσιτο και κατά συνέπεια βουβό, όπως συμβαίνει με τα σύγχρονα συμβατικά, αναλογικά ή ψηφιακά εργαλεία μετάδοσης της πληροφορίας, από τον ηχητικό κύλινδρο ή δίσκο και την κινηματογραφική ταινία, τη μαγνητική ηχητική ή οπτική ταινία και τον ψηφιακό ηχητικό ή οπτικό δίσκο, μέχρι τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και τα σχετικά μέσα αντιγραφής, αποθήκευσης και μεταφοράς της πληροφορίας.
Αρχαϊκή φάση της γραφής ήταν η συμβατική απεικόνιση του στοιχείου που αποτελούσε το αντικείμενο της πληροφορίας. Η εικονογραφική ιδεογραφική γραφή (pictography), αυθόρμητη, φυσική και χωρίς απαιτήσεις μάθησης, θεμελίωσε τη γραπτή επικοινωνία στην ανατολή κάθε πολιτισμού σε όλη την υφήλιο. Αποτελούσε γραφικό, εικαστικό, δεδομένο (με την κυριολεξία του όρου) που άφηνε ελεύθερο το πεδίο ανάγνωσης, όπως συμβαίνει με ένα ζωγραφικό σχέδιο ή ανάγλυφο. Η ακρίβεια του λόγου δεν ήταν το επιδιωκόμενο. Ωστόσο, η δυνατότητα που προσφέρει η εικονογραφική γραφή για τη διατύπωση συμβατικών εννοιών, ανεξάρτητα από το γλωσσικό όργανο του χρήστη, υποβάλλει και σήμερα τη χρήση εικονογραμμάτων και ιδεογραμμάτων σε χώρους προσπέλασης από άτομα με διαφορετικές γλώσσες. Ξεκινώντας από το απλό βέλος που δηλώνει διεθνώς την κατεύθυνση, κατάλοιπο παλαιότερων εποχών, σήμερα χρησιμοποιούνται, ακριβώς λόγω της αύξησης των μετακινήσεων και της επικοινωνίας μεταξύ λαών, ποικίλα εικονογράμματα άμεσα αναγνωρίσιμα και κατανοητά από κάθε άνθρωπο. Έτσι αποφεύγεται η πολλαπλή αναφορά της πληροφορίας σε διάφορες γλώσσες: για παράδειγμα, το συμβατικό σχήμα ενός ναού συνοδευμένο από ένα βέλος ή από το απλουστευμένο γραμμικό γωνιώδες σχήμα, επιτρέπει πολλαπλές γλωσσικές αναγνώσεις ανάλογα με τη γλώσσα του αναγνώστη που αντιλαμβάνεται ότι προς την κατεύθυνση που δείχνει το βέλος βρίσκεται ναός. Ανάλογα εικονογράμματα δηλώνουν άλλα χρήσιμα σημεία, όπως για παράδειγμα τα σταυρωτά μαχαιροπήρουνα την ύπαρξη εστιατορίου στις εθνικές οδούς, τον σταυρό για δήλωση φαρμακείου κ.λπ. Και φυσικά υπάρχει το πλήρες σύστημα των συμβατικών συμβόλων για τη ρύθμιση της τροχαίας κίνησης που γίνονται άμεσα αντιληπτά και κατανοητά έχοντας διεθνή εννοιολογική αξία. Σε όλα αυτά έχουν προστεθεί τα ποικίλα σύμβολα που εξυπηρετούν σήμερα τη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και μέσων επικοινωνίας αλλά και τη συνεννόηση μέσω αυτών.
Σημαντικό εξελικτικό βήμα υπήρξε η τροπή της εικονογραφικής σε συνειρμική γραφή, με τη συνειρμική φόρτιση και ανάγνωση των εικονογραμμάτων, δηλαδή η δυνατότητα αντίληψης από τον αναγνώστη όχι αποκλειστικά της έννοιας του εικονιζόμενου στοιχείου αλλά συγγενών εννοιών. Για παράδειγμα, το σχήμα μιας οικίας δήλωνε εκτός από την οικία, την κατοικία και το ρήμα κατοικώ. Οι αφηρημένες έννοιες αποδίδονταν συνεκδοχικά: στην αρχαία αιγυπτιακή εικονογραφική γραφή το γήρας δηλώνεται με έναν άνθρωπο κυρτό με ραβδί, η έννοια ησυχία με μια γυναίκα κάτω από στέγη, η έννοια φιλονικώ με δύο γυναίκες αντιμέτωπες. Ας θυμηθούμε την απεικόνιση νοσοκόμας με το δάκτυλο μπροστά στο στόμα που απαιτεί την ησυχία στον χώρο του νοσοκομείου σήμερα.
Ωστόσο, τα παραπάνω σύμβολα δεν προσφέρονται παρά για τη διατύπωση απλών νοημάτων και όχι σύνθετου λόγου. Αυτός ο στόχος επιτεύχθηκε με τη μετατροπή της εικονογραφικής γραφής σε μορφές φωνητικής γραφής, όπως η ιερογλυφική, η σφηνοειδής, η γραμμική και η ιδεογραμμική. Σε αυτές τις περιπτώσεις το αρχικό σύμβολο χρησιμοποιείτο για να δηλώσει, πέρα από την εικονιζόμενη έννοια, όλες τις ομόηχες λέξεις και όσες είχαν τα ίδια σύμφωνα με την ίδια σειρά προφοράς. Το επόμενο εξελικτικό στάδιο ήταν η μετατροπή της γραφής σε φθογγική. Η ανάγκη διάδοσης και αντίληψης της γραφής από ευρύτερα κοινωνικά στρώματα επέφερε τον μετασχηματισμό της, με αποτέλεσμα την απλούστευση της μορφής και τον περιορισμό του αριθμού των φωνητικών σημείων.
Βέβαια, όλοι οι λαοί δεν κατέληξαν στο ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα ή δεν ακολούθησαν την ίδια ακριβώς οδό στη διαδικασία γραπτής απόδοσης των νοημάτων. Ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ. οι Σουμέριοι διαμόρφωσαν στη Μεσοποταμία ένα σύστημα γραπτής έκφρασης, αρχικά εικονογραφικού τύπου που απλοποιήθηκε αργότερα από τους Χετταίους. Πρόκειται για τη λεγόμενη σφηνοειδή γραφή, (θεωρείται η αρχαιότερη γραφή) δηλαδή σημεία αποτελούμενα από συνδυασμούς σφηνοειδών στοιχείων. Η σφηνοειδής γραφή διαδόθηκε στους γειτονικούς λαούς της Μεσοποταμίας και της Περσίας επηρεάζοντας τη διαμόρφωση των τοπικών γραφών μέχρι την εισαγωγή του φοινικικού αλφαβήτου.
Στην Αίγυπτο αναδεικνύεται η ιερογλυφική γραφή που απαντά και αλλού (όπως στην Κρήτη, στον περίφημο Δίσκο της Φαιστού). Ωστόσο, στην ανατολική Μεσόγειο, Κύπρο, Κρήτη και μυκηναϊκή Ελλάδα διαμορφώθηκαν και οι λεγόμενες γραμμικές γραφές· με την αποβολή των αρχικών ιδεογραμμάτων εξελίσσονται σε καθαρά συλλαβικές που απαρτίζονται από συλλαβογράμματα.
