Επιμέλεια Λία Βαλάτα – Τσιάμα, Ιστορικός – Ερευνήτρια
Χυμό παπύρου από φυτά βοτανικού κήπου της Βιέννης, μια συσκευή ψεκασμού, η ακριβότερη της βιεννέζικης αγοράς αρωμάτων και μια κόκκινη λάμπα θερμότητας για νεογνά… κοτόπουλα. Τα τρία αυτά αντικείμενα, μαζί με τα προσωπικά του είδη, κουβαλούσε στις αποσκευές του ο συντηρητής παπύρων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Βιέννης, Άντον Φάκελμαν, όταν μαζί με τη σύζυγό του και τον 13χρονο γιο τους Τόνι, επιβιβάστηκαν στο τρένο σε βαγόνι δεύτερης θέσης από τον σταθμό Südbahnhof με προορισμό τη Θεσσαλονίκη.
Ήταν Ιούλιος του 1962. Η αποστολή που είχε αναλάβει στο νεοϊδρυθέν Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης ήταν μια από τις πιο δύσκολες. Να αποκολλήσει και να συντηρήσει τα σπαράγματα του ημιαπανθρακωμένου παπύρου, που είχε αποκαλυφθεί λίγους μήνες πριν, τον Ιανουάριο του 1962, ανάμεσα στα υπολείμματα νεκρικής πυράς του 4ου π.Χ. αιώνα, στη νεκρόπολη του Δερβενίου.
Το χρονικό
Στα χέρια του ο Φάκελμαν θα έπιανε το αρχαιότερο σωζόμενο βιβλίο της Ευρώπης, που διατηρήθηκε επί αιώνες σε ελληνικό έδαφος χάρη στην ημιτελή καύση ταφής ενός ευγενούς Μακεδόνα. Επρεπε να ξετυλίξει τα απομεινάρια από τον απανθρακωμένο τυλιγμένο πάπυρο. Στο μουσείο, μια ηλιόλουστη αίθουσα είχε ετοιμαστεί για τον εξειδικευμένο συντηρητή. Επί δύο εβδομάδες ο Φάκελμαν ήταν σκυμμένος πάνω από μια άμορφη μάζα. Χρησιμοποιώντας τις δικές του σωτήριες μεθόδους και δικά του υλικά, κατάφερε, έπειτα από 17 μέρες, να αποκολλήσει 266 θραύσματα από τα φύλλα του παπύρου και να καταστήσει αναγνώσιμο το περιεχόμενό τους από εξειδικευμένους φιλολόγους, μεταξύ αυτών τον Κυριάκο Τσαντσάνογλου.
Το χρονικό εκείνων των ημερών ξετυλίγει στην «Κ», έπειτα από πολυετή έρευνα, ο δρ Δημήτριος Καρολίδης, προϊστάμενος του Τμήματος Συντήρησης, Χημικών και Φυσικών Ερευνών και Αρχαιομετρίας του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, το οποίο παρουσίασε στο επιστημονικό συμπόσιο που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο για τα 60 χρόνια του. Έναυσμα της έρευνάς του αποτέλεσε ο σχεδιασμός για την επανέκθεση του μοναδικού ευρήματος στις μόνιμες συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου μετά την εγγραφή του παπύρου του Δερβενίου στον διεθνή κατάλογο «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO (2015).
«Αφετηρία για την αναζήτηση στοιχείων τα οποία θα εμπλούτιζαν την τεκμηρίωση της κατάστασης διατήρησης του ευρήματος, ώστε να σχεδιαστεί το βέλτιστο περιβάλλον έκθεσής του, αποτέλεσε αρχικά η Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας», εξηγεί ο Δ. Καρολίδης. «Μολονότι η αποστολή του Φάκελμαν στη Θεσσαλονίκη ανατέθηκε από τον τότε διευθυντή της συλλογής παπύρων της Βιβλιοθήκης, καθηγητή Χέρμπερτ Χούνγκερ, ο φάκελος για τη συντήρηση του παπύρου του Δερβενίου δεν υπάρχει στα αρχεία της αυστριακής Βιβλιοθήκης. Ακολούθησε ένας αγώνας για τον εντοπισμό σχετικού υλικού ή ενός συγγενούς του Φάκελμαν μέσα από διαδικτυακές και τηλεφωνικές αναζητήσεις», μας λέει. Τα βήματά του τον οδήγησαν στην πόλη Στάιερ, 160 χλμ. δυτικά της Βιέννης, όπου ζει ο καρδιοχειρουργός δρ Τόνι Φάκελμαν, ο δεύτερος γιος του συντηρητή, που ακολούθησε τον πατέρα του στη Θεσσαλονίκη το καλοκαίρι του 1962. Ήταν ο άνθρωπος που κατείχε μέρος από το αρχείο του πατέρα του, όπως σημειώσεις, δημοσιεύσεις και φωτογραφίες.
«Μόλις φθάσαμε στη Θεσσαλονίκη συνόδευσα τον πατέρα μου στον χώρο εργασίας. Εκεί είδε για πρώτη φορά το αντικείμενο που θα τον απασχολούσε τις επόμενες δύο εβδομάδες. Μου είπε πως ήταν σκληρό και έσπαζε εύκολα. Σαν τα πατατάκια Chio Kartoffelchips, που μου άρεσε να τρώω καθημερινά. Είχε επίσης παρόμοια όψη με καμένη εφημερίδα», όπως περιγράφει ο 74χρονος σήμερα Τόνι Φάκελμαν στον Δ. Καρολίδη και μεταφέρει στην «Κ». Λίγες μέρες πριν αναχωρήσουν από τη Βιέννη, ο πατέρας του είχε κάνει τις κατάλληλες προετοιμασίες. «Αρχικά πήγε στον βοτανικό κήπο του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Εκεί διάλεξε και έκοψε δύο εύρωστους θάμνους παπύρου ύψους περίπου 4 μέτρων. Στο εργαστήριό του αποκόλλησε προσεκτικά τον πυρήνα των φυτών και χρησιμοποιώντας μια οικιακή πρέσα φρούτων, απέσπασε μισό λίτρο χυμού παπύρου, που θα χρησιμοποιούσε αργότερα στη συντήρηση του παπύρου. Στη συνέχεια, μιλώντας με την υπεύθυνη παρασκευής ακριβών αρωμάτων ενός διασήμου αρωματοπωλείου της Kärntnerstraße στο κέντρο της Βιέννης, της εξήγησε πως ήθελε να αγοράσει τον καλύτερο ψεκαστήρα της αγοράς (vaporisateur) για να ψεκάζει με χυμό παπύρου έναν ευαίσθητο αρχαίο πάπυρο».
«Ο πατέρας μου -περιγράφει ο Τόνι Φάκελμαν- εμπότιζε τον πάπυρο του Δερβενίου με φυσικό χυμό. Τον τοποθετούσε σε κύκλους θέρμανσης – ψύξης κάτω από έναν κόκκινο λαμπτήρα μέχρι να ανασηκωθεί η πάνω στρώση του. Στη συνέχεια πλησίαζε το ηλεκτροστατικά φορτισμένο κομμάτι πλαστικού στον πάπυρο, αποκολλούσε την πάνω στρώση και, τέλος, την ακουμπούσε σε λευκό στυπόχαρτο που είχε στερεώσει σε κοινό γυαλί».
Τιμητικό παράσημο
Τι άλλο θυμάται από τη Θεσσαλονίκη ο Τόνι Φάκελμαν; Το τελευταίο δείπνο που είχαν παραθέσει παράγοντες της πόλης προς τιμήν του πατέρα του για την επιτυχημένη συντήρηση του παπύρου. Τις βόλτες του στη Θεσσαλονίκη και στις παραθαλάσσιες περιοχές όπου «οι γονείς μου απολάμβαναν φρέσκο ψάρι». Την επίσημη επιστολή του τότε υπουργού Παιδείας της Αυστρίας, Χάινριχ Τρίμελ, που παρέλαβε ο πατέρας του δύο εβδομάδες μετά την επιστροφή τους στη Βιέννη. Η επιστολή ανακοίνωνε το τιμητικό παράσημο που επρόκειτο απονεμηθεί στον Αντον Φάκελμαν για τις υπηρεσίες του στη Δημοκρατία της Αυστρίας (Ehrenzeichen für Verdienste um die Republik Österreich), καθώς και για την εξαιρετική δουλειά του στη Θεσσαλονίκη.
Πώς ανέπτυξε την πρωτοποριακή μέθοδο που τον έκανε διάσημο
Ποια ήταν η πρωτοποριακή για την εποχή εκείνη πατέντα που επινόησε ο Φάκελμαν πριν η τεχνολογία δώσει άλλες λύσεις στα ευαίσθητα αρχαία αντικείμενα; Υλικά της φύσης και τυχαία περιστατικά της καθημερινότητας ήταν τα μυστικά που βελτίωσαν τη συντήρηση απανθρακωμένων παπύρων δύο χρόνια πριν έρθει στη Θεσσαλονίκη.
Στις πρακτικές συντήρησης, ο Φάκελμαν εισήγαγε τη χρήση φυσικού χυμού από το φυτό «Κύπειρος ο πάπυρος» (Cyperus papyrus) για να εμποτίζει τα φθαρμένα κομμάτια παπύρου και να τα αναζωογονεί, αναφέρει ο δρ Δ. Καρολίδης. Ο χυμός, διευκρινίζει, προερχόταν από φυτά παπύρου που φύονταν στον βοτανικό κήπο της Βιέννης, στους κήπους των ιαματικών πηγών της λουτρόπολης Μπάντεν (Baden) έξω από τη Βιέννη και στις Συρακούσες της Ιταλίας. Όπως είπε ο Τόνι Φάκελμαν στον δρα Καρολίδη, ο πατέρας του πότιζε τα φθαρμένα κομμάτια «με την ίδια τη φύση τους» για να τα επαναφέρει στην πρότερη κατάστασή τους και να αποκτήσουν τη χαμένη ελαστικότητά τους.
Ο Άντον Φάκελμαν (1916-1986), στα τέλη της δεκαετίας του ’50, ήταν επιφορτισμένος ως αρχισυντηρητής με την αποκατάσταση των ασυντήρητων και κατεστραμμένων θραυσμάτων από παπύρους που συσσωρεύονταν στις αποθήκες της αυστριακής βιβλιοθήκης (Österreichische Nationalbibliothek) όπου, σύμφωνα με τον Τόνι Φάκελμαν, ξεκίνησε να εργάζεται σε ηλικία 30 ετών αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Με την πάροδο του χρόνου, αναγνωρίστηκε ως καινοτόμος στην αποκατάσταση αρχαίων παπύρων και περγαμηνών, συντηρώντας με επιτυχία ιδιαίτερα φθαρμένο υλικό που έμοιαζε να μην έχει καμία ελπίδα σωτηρίας. Μεταξύ αυτών απανθρακωμένοι πάπυροι από το αρχαίο Ερκολάνο στην Ιταλία (Ηράκλειο), τις αρχαίες πόλεις Τάνις (Tanis) και Βούβαστις (Bubastos) στην Αίγυπτο και την αρχαία Πέτρα της Ιορδανίας.
Δύο χρόνια πριν μεταβεί στη Θεσσαλονίκη (1960), εντελώς τυχαία ανακάλυψε ότι στον εμποτισμένο με χυμό παπύρου απανθρακωμένο πάπυρο που ξέχασε κάτω από μια φωτιστική λάμπα γραφείου, είχαν ξεραθεί οι πάνω στρώσεις και είχαν αποκολληθεί. Το τυχαίο περιστατικό πρόσφερε στον Φάκελμαν τη μέθοδο που θα τον έκανε διάσημο συντηρητή παπύρων στον κόσμο. «Επιστρέφοντας στο σπίτι μας -αφηγείται ο Τόνι στον δρα Καρολίδη- ο πατέρας αναζήτησε την κόκκινη λάμπα θερμότητας που χρησιμοποιούσαμε για τα νεογνά κοτόπουλα. Από τότε αποτελούσε τον κύριο εξοπλισμό του. Την ίδια περίοδο ένας δεύτερος από “μηχανής θεός” ήρθε ξαφνικά ένα πρωί. Χτενίζοντας τα μαλλιά του, διαπίστωσε ότι οι τρίχες έλκονται από την (προφανώς) ηλεκτροστατικά φορτισμένη χτένα. Θα μπορούσε άραγε ο στατικός ηλεκτρισμός να ανασηκώσει τα εύθραυστα κομμάτια απανθρακωμένου παπύρου και πώς; Τη λύση έδωσε μια τετράγωνη πλάκα διαφανούς πλαστικού (Plexiglas) την οποία “φόρτισε” τρίβοντάς την επιμελώς με ένα μάλλινο πανί».
Δεν ήταν όμως τα μοναδικά τεχνάσματα που χρησιμοποιούσε ο Φάκελμαν στη δουλειά του. Πολύ συχνά καθάριζε τους παπύρους από τις επιφανειακές επικαθίσεις με σβόλους από βρεγμένο λευκό ψωμί, ενώ πολλές φορές χρησιμοποιούσε βραστήρα για να χαλαρώσει με τον ατμό του νερού τα κολλημένα φύλλα αρχαίου παπύρου.
Τα 266 σπαράγματα του παπύρου που αποκόλλησε το 1962 ο Αντον Φάκελμαν με την παραπάνω μέθοδο βρήκαν μόνιμη θέση στις συλλογές του Μουσείου το 2019. Εγκιβωτισμένα σε εννέα «πίνακες» γυαλιού φυλάσσονται σε προθήκη που σχεδιάστηκε με τις πλέον σύγχρονες προδιαγραφές συντήρησης αρχαιοτήτων. Το κείμενό του γραμμένο περίπου στο δεύτερο ήμισυ του 4ου αιώνα π.Χ. κινείται μεταξύ θεολογίας και φιλοσοφίας που αποδεικνύει την πρώιμη χρονολόγηση των Ορφικών ποιημάτων. Αποτελεί, σύμφωνα με το σκεπτικό της UNESCO, «το πρώτο βιβλίο της δυτικής παράδοσης με παγκόσμια σημασία, καθώς αντανακλά τις οικουμενικές αξίες του ανθρώπου, την ανάγκη να κατανοήσει τον κόσμο, την επιθυμία του να ανήκει σε μια ανθρωπινή κοινωνία με κοινώς αποδεκτούς κανόνες και την αγωνία του να αντιμετωπίσει το τέλος της ζωής».
