Τετάρτη, 25 Δεκεμβρίου, 2024
spot_img

Η γραφή καίριο στοιχείο πολιτισμού

Γράφει ο Νίκος Γ. Μοσχονάς, Ιστορικός, Ομότ. Διευθυντής Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών

ΜΕΡΟΣ Γ’

Πρέπει να έχουμε υπόψη ότι η ελληνική γραφή πέρασε στη Δύση μέσω των εκεί ελληνικών αποικιών. Και ήταν ο τύπος του χαλκιδικού αλφαβήτου, παρόμοιου με το αττικό, που αποτέλεσε το μορφολογικό πρότυπο της γραφής των Ετρούσκων αρχικά και των Ρωμαίων έπειτα, που παρέλαβαν από εκείνους το αλφάβητο. Στη γραφή των χειρογράφων βιβλίων της αυγούστειας εποχής, όπως στους έξοχους περγαμηνούς κώδικες του Βιργιλίου, επικράτησε αρχικά η μεγαλογράμματη επιγραφικού τύπου γραφή, η λεγόμενη «τετράγωνη», Littera quadrata, ενώ την ίδια εποχή καθιερώνεται η κάπως οικονομικότερη «αγροτική» γραφή, η rustica, που, παρά την ονομασία της, χρησιμοποιείται για την παραγωγή περγαμηνών βιβλίων κατά παραγγελία πλουσίων. Κύριος στόχος του χειρόγραφου βιβλίου ήταν η αναγνωσιμότητα, γι᾽ αυτό και η γραφή έπρεπε να είναι ευκρινής, σαφής και αναγνώσιμη χωρίς κόπο. Αυτούς τους στόχους υπηρετούσε η νέα στρογγυλόσχημη γραφή, η littera uncialis, ένας τύπος κοινός στην ελληνική και στη λατινική γραφή που αυτή την εποχή προσεγγίζουν η μία την άλλη μορφολογικά, μεταπλάθοντας κλασικά ρωμαϊκά πρότυπα μέσα στο κλίμα της νέας αντίληψης για τη ρωμαϊκή οικουμένη. Η στρογγυλόσχημη γραφή φέρει τη σφραγίδα της ρωμαιοβυζαντινής νοοτροπίας, που εκφράζεται με την καμπύλη γραμμή, την αψίδα και τον θόλο, στοιχεία που κυριαρχούν στη γραφή και στην τέχνη, έκδηλα στην αρχιτεκτονική.

Αλλά στη Δύση η διάσπαση της αυτοκρατορίας και η δημιουργία των βαρβαρικών κρατών θα επιφέρει τη διάσπαση της ενότητας της λατινικής γραφής. Πρόκειται για ιδιαίτερα ενδιαφέρον φαινόμενο, διότι οι τύποι της γραφής που αναδύονται ανταποκρίνονται στη νοοτροπία των λαών που τις δημιούργησαν, εκφράζοντας την επιβολή της γερμανικής αντίληψης στο ρωμαϊκό πολιτισμικό υπόβαθρο. Κομψότερες οι νησιωτικές γραφές της Ιρλανδίας και της Βρετανίας, που οι Ιρλανδοί μοναχοί θα μεταφέρουν και στην κεντρική Ευρώπη, με βαρβαρική καλλιγραφική διάθεση οι γραφές της μεροβιγγιακής Γαλλίας, περίπλοκες κι κουραστικές οι γραφές της βησιγοτθικής Ισπανίας, τακτικές και με χάρη εκείνες της ιταλικής χερσονήσου.

Καρολίδεια γραφή

Τη διάσπαση ανατρέπει τον 9ο αιώνα η ανάδυση της νέας οικουμενικής θεωρίας που ενσαρκώνει ο Καρλομάγνος. Αυτή την εποχή, που χαρακτηρίζεται από την επιστροφή στη ρωμαϊκή γραμμή, όπως εκδηλώνεται στην αρχιτεκτονική και τις εικαστικές τέχνες, εμφανίζεται η καρολίδεια γραφή που αναπλάθει με λιτή χάρη τη ρωμαϊκή γραφή των αυτοκρατορικών χρόνων. Η σχέση της μορφής των γραμμάτων της καρολίδειας γραφής με τις γραμμές της ρωμανικής αρχιτεκτονικής είναι εντυπωσιακή. Η καρολίδεια γραφή αντικατοπτρίζει την ενότητα της μεσαιωνικής χριστιανικής Δύσης, παρά τους ποικίλους πολιτικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς και θρησκευτικούς μετασχηματισμούς που συμβαίνουν από τον 11ο έως τον 14ο αιώνα.

Αλλά στο τέλος αυτής της περιόδου, τον 14ο αιώνα, αρχίζει η εκκοσμίκευση της κοινωνίας και οι άνθρωποι διαπιστώνουν την πολλαπλότητα και τη ρευστότητα του κόσμου. Σε αυτή την πολλαπλότητα ανταποκρίνεται η πολυμορφικότητα της γοτθικής γραφής. Ο δυτικός άνθρωπος που βιώνει την απειλή του θανάτου με τους αλλεπάλληλους λοιμούς, διασκεδάζει με τα παίγνια θανάτου αλλά και τη φαιδρότητα των ερωτικών παιγνίων. Ο εγκλεισμός ευγενών ηρώων στο Δεκαήμερο του Βοκκάκιου εξαιτίας της φονικής πανώλης διασκεδάζεται με ευτράπελες και τολμηρές ερωτικές αφηγήσεις. Κι ενώ οι καθεδρικοί ναοί, που εκφράζουν την υπέρτατη πνευματικότητα της χριστιανικής Δύσης, αντηχούν από το συγκρατημένο γρηγοριανό μέλος, στα συμπόσια των ευγενών άδονται τα εύθυμα ή αισθηματικά τραγούδια των τροβαδούρων. Αυτή την αντίστιξη αυστηρότητας και ευθυμίας διακρίνουμε και στη γοτθική γραφή που ποικίλλει ανάμεσα στην κανονικότητα και τον αυστηρό ρυθμό της βιβλιακής γραφής, την επιδεικτική ευγένεια της διπλωματικής και τη ρευστότητα των επισυρμένων γραφών. Η σχέση της μορφής της γραφής με τη γενικότερη αντίληψη της εποχής διαφαίνεται κατά την αντιβολή της γοτθικής γραφής με τα μορφολογικά στοιχεία της σύγχρονής της αρχιτεκτονικής. Και όπως αυτή διαφοροποιείται ανάλογα με τις χώρες και τους λαούς που τις κατοικούν, έτσι και η γοτθική γραφή δεν είναι ομοιότυπη αλλά ποικίλλει. Συμπαγής, αυστηρή στις γερμανικές χώρες, χαλαρή και ευέλικτη στην Ιταλία, κομψευόμενη στη γαλλική εκδοχή της.

Πώς εξηγείται το ενιαίο ύφος της καρολίδειας γραφής και η πολυπλοκότητα της ενιαίας γοτθικής γραφής; Στην καρολίδεια εποχή ο αναλφαβητισμός αποτελούσε γενικό χαρακτηριστικό των ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων και η γραφή ήταν εργαλείο των ιερωμένων, των γραμματικών και των λογίων. Αντίθετα, τον αγράμματο έμπορο εκείνης της εποχής θα τον διαδεχθεί, τον 13ο αιώνα, ο καλλιεργημένος επιχειρηματίας που δραστηριοποιείται στις μεγάλες αγορές της Μεσογείου και της Ευρώπης. Οι συμβαλλόμενοι υπογράφουν ιδιοχείρως τα δικαιοπρακτικά έγγραφα. Οι σχολές καλλιγραφίας κατά τον όψιμο Μεσαίωνα διαμορφώνουν και διδάσκουν ποικίλους τύπους γραφής ανάλογα με τις κατηγορίες των κειμένων. Αλλά και οι γραφείς χειρογράφων διαμορφώνουν προσωπικό ύφος. Μέσα, λοιπόν, από τη μελέτη της γραφής είναι δυνατή η αναγωγή των γραπτών κειμένων σε συγκεκριμένες εποχές και εργαστήρια (scriptoria) ή γραμματείες, η συσχέτισή τους με άλλα διάδοχα έργα και η ανάδειξη της πολιτισμικής δραστηριότητας μιας εποχής. Στη γραφή αντανακλά το ίδιο πνεύμα που χαρακτηρίζει και τα άλλα πνευματικά δημιουργήματα της εποχής.

Σε αυτή την πολυπλοκότητα θα επανέλθει η τάξη με την παρέμβαση μιας αριστοκρατίας του πνεύματος που θα στρέψει την προσοχή του κόσμου προς την κλασική γραμμή της γαλήνης και της λογικής, όπως είχε συμβεί στην καρολίδεια εποχή. Έτσι, τη γοτθική, που κυριαρχεί στον δυτικό κόσμο μέχρι τον 14ο αιώνα, θα τη διαδεχθεί, χωρίς να την εκτοπίσει ολότελα, η ουμανιστική, που αποτελεί τη νέα επανάκαμψη της ρωμαϊκής γραφής, φαινόμενο σύνδρομο της γενικότερης στροφής προς την κλασική αρχαιότητα που χαρακτηρίζει την εποχή της Αναγέννησης και που θα ιδωθεί ως ανταπόκριση του δυτικού κόσμου και στο πεδίο της γραφής στο μήνυμα που έφεραν στη Δύση οι Έλληνες λόγιοι. Και αυτή η ουμανιστική γραφή που θα τυποποιηθεί με τα τυπογραφικά στοιχεία, θα αποτελέσει τον θεμελιώδη τύπο λατινικής γραφής μέχρι σήμερα.

Διαβάστε επίσης: Η γραφή, καίριο στοιχείο πολιτισμού

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

spot_img
spot_img
spot_img

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ