Γράφει ο Γιώργος Παπανικολάου.
Η γλώσσα δεν είναι απλό όργανο επικοινωνίας. Οι άνθρωποι έχουν την ψευδαίσθηση ότι η γλώσσα αντανακλά παθητικά την πραγματικότητα, ότι τα γεγονότα είναι “ουδέτερα” και είναι δυνατή η καταγραφή τους όπως πραγματικά υπάρχουν “εκεί έξω”.
Η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα, γιατί αυτή δεν είναι παρά μια αφήγηση. Η συνείδηση των γεγονότων προκύπτει απ τις αφηγήσεις μας γι αυτά.
Οι παρακάτω φράσεις νοηματοδοτούν τελείως διαφορετικά το ίδιο περιστατικό:
“Απωθήθηκαν ταραχοποιά στοιχεία” – “Η αστυνομία χτύπησε διαδηλωτές”.
Μέσω της γλώσσας μπορεί ν αλλάξει ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, να βοηθηθούμε να μελετήσουμε και να καταλάβουμε καλύτερα τα φαινόμενα, να τα γενικεύσουμε, να τα ταξινομήσουμε.
Αλλά με τη γλώσσα μπορεί και να παραποιηθεί η εικόνα του κόσμου, να διαστρεβλωθεί η πραγματικότητα, να εξαπατηθούν οι άνθρωποι.
Ας δούμε τη θετική χρήση της γλώσσας.
Τα παιδιά όταν μαθαίνουν τη μητρική τους γλώσσα, διαμορφώνουν τη δική τους εμπειρία σαν άτομα σύμφωνα με τη συσσωρευμένη εμπειρία του ανθρώπινου είδους, όπως έχει ήδη κατασκευαστεί απ’ τη γραμματική.
Η γραμματική διασπά την εμπειρία σε σχήματα. Κάθε σχήμα αναπαριστά κάποιο γεγονός. Τα γεγονότα κατασκευάζονται από ρήματα. Τα ονόματα κατασκευάζουν αντικείμενα που συμμετέχουν στα γεγονότα. Στον κόσμο της μητρικής μας γλώσσας, η εμπειρία κατασκευάζεται σαν αλληλεπίδραση γεγονότων και οντοτήτων.
Η γραμματική έχει τη δυνατότητα να μετατρέψει μια κατηγορία λέξεων σε άλλη.
Το παιδί ανακαλύπτει ότι «οι γάτες δαγκώνουν για να προστατευτούν». Στο σχολείο μαθαίνει ότι «τα ζώα προστατεύονται με δαγκωματιές». Η γραμματική αντικατέστησε τα γεγονότα με ονόματα αντικειμένων (το ρήμα το μετέτρεψε σε ουσιαστικό). Το ίδιο νόημα παρουσιάστηκε με άλλο τρόπο, σε μια ευρύτερη συστηματική κατηγορία. Δεν αλλάζουμε τίποτα στον υλικό κόσμο. Αλλάζουμε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο.
Μέσω της εκπαίδευσης στη σύγχρονη επιστημονική εποχή, τα παιδιά με αυτό τον τρόπο, αποκτούν μια νέα αντίληψη του κόσμου, διευρύνουν το σημασιολογικό τους δυναμικό, ανακατασκευάζουν την εμπειρία τους.
Τα γεγονότα είναι εφήμερα. Δεν διαρκούν. Δύσκολο να τους αποδοθούν μόνιμες ιδιότητες και να οργανωθούν σε κατηγοριακά σχήματα. Μετατρέποντας τα γεγονότα σε οντότητες, τα κάνουμε μόνιμα, για να μπορέσουμε να τα οργανώσουμε σε κατηγοριακά σχήματα, να τα υπολογίσουμε, να κάνουμε γενικεύσεις, να τα ταξινομήσουμε.
Π.χ. Κινώ-κίνηση: μπορούμε έτσι να μελετήσουμε τη γραμμική κίνηση, την περιστροφική, την περιοδική, την παράλληλη κλπ.
Στην ανώτερη εκπαίδευση ο κόσμος αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από αντικείμενα (τα μόνα γεγονότα σ’ αυτόν είναι οι σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων).
Έτσι αντί «όσο περισσότερο έντονα καίει η φωτιά, τόσο περισσότερο καπνό αναδίδει», λέμε «η ένταση της φωτιάς επηρεάζει σημαντικά την εκπομπή καπνού».
Αυτού του είδους ο λόγος κρατά τον κόσμο ακίνητο και τον κάνει να μοιάζει με τα ουσιαστικά που είναι σταθερά στο χρόνο, ενώ ταυτόχρονα τον παρατηρούμε, πειραματιζόμαστε με αυτόν, τον μετράμε και τον θεμελιώνουμε με λογικό τρόπο.
Αυτό διευκολύνει τη διεξαγωγή θεωρητικών συμπερασμάτων και την ανάπτυξη θεμελιωμένων επιχειρημάτων. Επίσης, η αναδιατύπωση λειτουργεί σαν σημείο εκκίνησης για την περαιτέρω εξέλιξη του συλλογισμού.
Ας δούμε τώρα μια άλλη εκδοχή χρήσης της γλώσσας.
Δηλώσεις στα ΜΜΕ τα χρόνια των μνημονίων: “Η Ελλάδα βρίσκεται σε κρίση”, “Δεν υπάρχει σάλιο”, “Τα ταμεία άδειασαν”, “Επικρατεί ύφεση”, “Η σχολική χρονιά θα είναι δύσκολη”.
Τι κοινό έχουν όλες αυτές οι δηλώσεις; Καμιά δεν είναι συνταγμένη σε ενεργητική διάθεση, χωρίς μάλιστα ν αναφέρεται το ποιητικό αίτιο. Γιατί;
Πρώτον, έτσι δίνεται η αίσθηση πως η κατάσταση είναι αντικειμενικά έτσι. Αυτή είναι και δεν μπορεί ν αλλάξει, όπως η διαπίστωση “είναι βράδυ” ή “το λάστιχο ξεφούσκωσε”.
Δεύτερον, γιατί η ενεργητική σύνταξη απαιτεί υποκείμενο που ενεργεί, κάτι που δεν χρειάζεται στην παθητική φωνή.
Στην ενεργητική διάθεση πρέπει να δείξουμε τον ένοχο, να τον ονομάσουμε και να τον πολεμήσουμε. Αυτοί φταίνε για τα ταμεία, αυτοί για την ύφεση, αυτοί για τις μίζες, αυτοί για την οικονομική κρίση, όχι όλοι μας, όχι το κακό το ριζικό μας. Έτσι πρέπει να πούμε:
“Αυτή η πολιτική έφερε την Ελλάδα σε κρίση”, “Οι κυβερνήσεις δεν άφησαν σάλιο”, “Μια σειρά από υπουργούς άδειασαν τα ταμεία”, “Ο καπιταλισμός οδηγεί σε ύφεση”, “Οδηγήσαμε την εκπαίδευση στην πιο δύσκολη χρονιά”.
Αν η γλώσσα της κρίσης έχει παθητική διάθεση, η αντίσταση θα πρέπει να έχει διάθεση ενεργητική! (Κώστας Μιχαλάκης, φιλόλογος, “Η γλώσσα της κρίσης”).
Αν προσέξουμε θα παρατηρήσουμε στα ΜΜΕ μια «βιομηχανία» αλλοίωσης των εννοιών και των λέξεων: Αντί διάλυση του κράτους και ξεπούλημα του δημόσιου πλούτου… αξιοποίηση και μεταρρυθμίσεις.
Καλλιεργείται συστηματικά από τα ΜΜΕ και κάθε είδους “ειδήμονες” η άποψη ότι “οι κρατικές επιχειρήσεις είναι εκ φύσεως ανίκανες να σταθούν οικονομικά/επιχειρηματικά/αναπτυξιακά.
Αλλά: τα γρήγορα τρένα (TGV), που λειτουργούν στα πλαίσια της κρατικής εταιρείας SNCF της Γαλλίας από το 1981, βρίσκονται στην κορυφή της σιδηροδρομικής τεχνολογίας μεταφορών. Τα δρομολόγια δεν καθυστερούν ούτε δευτερόλεπτο και στα 40 χρόνια λειτουργίας τους δεν υπήρξε ούτε ένα θανατηφόρο ατύχημα (και έχουν μεταφέρει 1,7 δισ. επιβάτες). Στη Γαλλία, η ικανοποίηση των επιβατών απ’ τις σιδηροδρομικές μεταφορές αγγίζει το 85%.
Αντίθετα, στην Αγγλία, που προχώρησαν στην ιδιωτικοποίηση του σιδηροδρόμου, η παραμέληση των σταθμών και του δικτύου απ τους ιδιώτες και τα σοβαρά ατυχήματα με πολλούς θανάτους επιβατών που ακολούθησαν, τους ανάγκασαν να επανα κρατικοποιήσουν το σιδηρόδρομο. Οι Ελληνικοί Σιδηρόδρομοι δυστυχώς ακολουθούν το παράδειγμά τους.
Αντί ληστεία και απάτες σε βάρος των καταναλωτών… «ελεύθερος ανταγωνισμός» και «ελεύθερες αγορές».
Ο “ελεύθερος ανταγωνισμός” είναι ένα φαινόμενο του προ-περασμένου αιώνα. Σήμερα επικρατούν τα μονοπώλια και τα καρτέλ. Οι μεγάλες βιομηχανίες μπορούν να συνεννοούνται μεταξύ τους και να κερδίζουν τεράστια ποσά σε βάρος των καταναλωτών. Όλοι οι μεγάλοι επιχειρηματίες συνδέονται με τον πιο στενό τρόπο με στελέχη των μεγάλων κομμάτων (τα οποία “κάτι” κερδίζουν κι αυτά). Χαρακτηριστική είναι η αποκάλυψη του καρτέλ γάλακτος, όπου 17 εταιρείες τα βρήκαν μεταξύ τους, με αποτέλεσμα πανάκριβα προϊόντα στα ράφια και χρεοκοπία των παραγωγών.
Η υπόθεση των “κουμπάρων” αμέσως μετά, ήρθε για να γελοιοποιήσει τον δήθεν “έλεγχο” της αγοράς απ την “Επιτροπή Ανταγωνισμού”
Και μη σκεφτείτε για πετρέλαια, τράπεζες κοκ, γιατί θα κλάψει ο κάθε πικραμένος.
Με την επιβολή και χρήση δεικτών όπως το «ΑΕΠ» (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν), «Κατά κεφαλήν ΑΕΠ», δηλαδή συνολικό εισόδημα, μέσος άνθρωπος, μέσο εισόδημα, οι ελίτ πείθουν την πλειοψηφία του κόσμου ότι έχουν κοινά συμφέροντα. Πού υπάρχουν αυτά; Μόνο στις στατιστικές και στη φαντασία των ανθρώπων. Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου το πλουσιότερο 10% κατέχει το 42% του πλούτου, τι μπορεί να παριστά το ΑΕΠ; Ένα φανταστικό «μερίδιο» για τους μη έχοντες. Το ΑΕΠ μπορεί ν αυξάνεται και οι περισσότεροι σε μια χώρα να είναι σε στάσιμη ή και σε χειρότερη μοίρα, χρόνο με τον χρόνο…
Κατά τα 9/10, η κυριαρχία των ελίτ στηρίζεται στην προπαγάνδα και τη διαφθορά και μόνο κατά το 1/10 στη δύναμη και τα όπλα. Αν η προπαγάνδα καταρρεύσει, εκμηδενίζεται η αποτελεσματικότητα και της βίας.
Αν πρόκειται ν αλλάξουμε κάτι στον κόσμο, χρειάζεται πάνω απ’ όλα, μια συμβολική επανάσταση. Να μεταβάλλουμε την κοσμοθεώρηση, τη γνώση, την παράσταση για τον κόσμο.
Σημείωση: Η συγκρότηση της γλώσσας, η οικονομική πρακτική, δεν είναι «αυστηρές» επιστήμες, όπως η φυσική ή η χημεία. Είναι διαποτισμένες μέχρι το μεδούλι απ την πολιτική. Αλλιώς από ποια «λεφτόδεντρα» προέκυψαν ξαφνικά οι τωρινοί τεράστιοι εξοπλισμοί, όταν μέχρι πρόσφατα «δεν υπήρχε σάλιο»;
