Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, ο ακούσιος ψυχιατρικός εγκλεισμός και το Σχέδιο Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της Σύμβασης του Οβιέδο: πώς το φάντασμα της Ευγονικής του 19ου αιώνα στοιχειώνει τον 21ο αιώνα.

Μια συνοπτική αναφορά.

19ος αιώνας και Ευγονική

Κατά το 19ο αιώνα το ιατρικό και βιολογικό μοντέλο εξήγησης της ανθρώπινης φύσης και συμπεριφοράς βρισκόταν στο επίκεντρο της τότε επιστημονικής έρευνας. Εκείνη ήταν η εποχή που ο Ιταλός στρατιωτικός χειρουργός Cesare Lombroso (επίσης μετέπειτα ευγονιστής), βασιζόμενος σε μεροληπτικούς συσχετισμούς βιομετρίας και επιλεκτικών στατιστικών εγκληματικότητας των κατωτέρων κοινωνικών τάξεων, δημοσίευε το βιβλίο του Ο εγκληματίας άνθρωπος (1876). Το περίφημο έργο του Lombroso, ενώ αποτέλεσε αρχικά τη “Βίβλο” της νεογέννητης επιστήμης της Εγκληματολογίας η οποία αναζητούσε το δρόμο της, κατά τον 20ό αιώνα υποβαθμίστηκε σε κατάπτυστο αντιεπιστημονικό έργο ντροπής.

Μέσα σε εκείνη την ίδια ατμόσφαιρα το 1883 στην Αγγλία ο ψυχολόγος και φυλετιστής Francis Galton, δεύτερος εξάδελφος του Charles Darwin, φιλοδοξεί να κλέψει λίγη από τη δόξα του διάσημου εξαδέλφου του. Επιχειρεί να μεταφέρει από το ζωικό βασίλειο στο ανθρώπινο είδος τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών μέσω της επιβίωσης του καταλληλότερου, θεωρία την οποία διατύπωσε επισήμως ο Δαρβίνος το 1859. Έτσι ο Galton επινοεί τον όρο Eugenics. Ευγονική, από το “ευ” και “γόνος”, εννοώντας “πώς να επιτρέπεις μόνο καλούς απογόνους”.

Η Ευγονική αποτελεί ένα πολιτικό, ελιτιστικό, ρατσιστικό και μόνο κατ’ επίφαση επιστημονικό κίνημα, το οποίο προωθείται μάλιστα από τον εμπνευστή του ως “μια νέα θρησκεία”. Αντιμετωπίζει ωμά και υλιστικά τα ανθρώπινα όντα ως ”ζωικό κεφάλαιο” (stock). Βλέπει την κάθε ανθρώπινη φυλή (race) ως διαφορετικό είδος (species) και θέτει ως στόχο τη “βελτίωση του ανθρώπινου γένους” επιλέγοντας ποιος επιτρέπεται να αναπαραχθεί και ποιος όχι. Η Ευγονική εξαπλώνεται στη Μεγάλη Βρετανία όπου γεννήθηκε και σύντομα διασχίζει το στενό της Μάγχης και τον Ατλαντικό και αποκτά ενθουσιώδεις οπαδούς σε Ευρώπη και Αμερική. Είναι γνωστό και δε χρειάζεται να αναλυθεί εδώ τι χρήσεις βρήκε η γεννημένη στη Μεγάλη Βρετανία Ευγονική στα χέρια του Ναζιστικού καθεστώτος της Γερμανίας με το πρόγραμμα Τ4 και τη μετέπειτα “Τελική Λύση” της εξόντωσης των ανεπιθμήτων.

1949-50: Μια νέα (όχι χωρίς ψεγάδια) ελπίδα για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στη μεταπολεμική Ευρώπη

Κάνουμε ένα χρονικό άλμα στο 1949 και 1950, όπου το νεότευκτο Συμβούλιο της Ευρώπης (ΣτΕ), ένας θεσμός παλαιότερος από την Ευρωπαϊκή Ένωση και ευρύτερος από αυτήν, ο οποίος δημιουργήθηκε για να προασπίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δημοκρατία και την κυριαρχία του νόμου στην Ευρώπη και στην ανατολική περιφέρειά της, καταρτίζει και ψηφίζει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Ένα κείμενο το οποίο είναι νομικά δεσμευτικό για τα κράτη-μέλη του ΣτΕ τα οποία το υπέγραψαν και το επικύρωσαν, σε αντιδιαστολή με την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών η οποία είναι μεν ένα εξαιρετικής σημασίας κείμενο και ένα κολοσσιαίο επίτευγμα, δεν έχει όμως την ισχύ νόμου.

Μόνο που οι ευγονιστές εκπρόσωποι του Ηνωμένου Βασιλείου, Δανίας και Σουηδίας πιέζουν και διασφαλίζουν τη συμπερίληψη στο άρθρο 5 παρ. 1.ε της ΕΣΔΑ ορισμένων εξαιρέσεων στην προστασία της ελευθερίας και της ασφάλειας του ατόμου (εισαγάγοντας την ανησυχητικά ευρεία γενικότητα “άτομα που δεν έχουν σώας τα φρένας”), προκειμένου να δικαιολογήσουν τις ήδη υφιστάμενες επί σειρά δεκαετιών στις χώρες τους ευγονικές πρακτικές και νομοθεσίες και να διασφαλίσουν τη διαιώνισή τους.

Το φάντασμα και η αιματοβαμμένη κληρονομιά της Ευγονικής στην Ευρώπη, παρόλο τον πρόσφατο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, παραμένουν ζωντανά.

1997: Σύμβαση του Οβιέδο

Μεταφερόμαστε στο 1997, όπου το Συμβούλιο της Ευρώπης καταρτίζει και ψηφίζει τη “Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική”, γνωστότερη ως Σύμβαση του Οβιέδο. Στη σύμβαση αυτή, η οποία είναι το μοναδικό νομικά δεσμευτικό διεθνές όργανο για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο πεδίο της βιοϊατρικής, επιβιώνουν σαφέστατα στοιχεία ευγονικής στα άρθρα 6. “Άτομα τα οποία δε δύνανται να παρέχουν συναίνεση” και 7. “Άτομα με διανοητική διαταραχή”, όπου προβλέπονται πάλι εξαιρέσεις στα πρόσωπα που δικαιούνται ελευθερίας και ασφάλειας, για το δικό τους μάλιστα καλό. Οι ρίζες των διατάξεων των ανωτέρω άρθρων βρίσκονται βεβαίως στο άρθρο 5 παρ. 1.ε της ΕΣΔΑ του 1950, του οποίου οι ρίζες βρίσκονται στην Ευγονική του 19ου αιώνα.

2007: Μια πραγματικά ανθρωπιστική οικουμενική “Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία”

Το 2007 ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών καταρτίζει τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (CRPD), όπου ορίζεται ότι άπαντες, χωρίς καμμία απολύτως εξαίρεση, δικαιούνται τα πλήρη ανθρώπινα δικαιώματα και ότι δεν επιτρέπεται η στέρηση της ελευθερίας κανενός ή η υποβολή οποιουδήποτε σε σκληρή, απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση επί τη βάσει αναπηρίας (συμπεριλαμβανομένης ψυχοκοινωνικής αναπηρίας).

Η νεώτερη αυτή δεσμευτική κανονιστική εξέλιξη αντικατοπτρίζει την γενικότερη στροφή του επιστημονικού Παραδείγματος (του κυρίαρχου τρόπου επιστημονικής σκέψης, έρευνας και πρακτικής) προς τον ανθρωπισμό, τα ανθρώπινα δικαιώματα για όλους και την εγκατάλειψη του ιατρικού μοντέλου της αναπηρίας. Εγκατάλειψη η οποία υποστηρίζεται πλήρως και από την πρωτοβουλία Quality Rights του ΠΟΥ.

Το ιατρικό/βιολογικό και συχνά τιμωρητικό μοντέλο και οι έννοιες της ψυχικής νόσου ή της διανοητικής διαταραχής αντικαθίστανται από την έννοια της ψυχοκοινωνικής αναπηρίας (psychosocial disability) και δεν θεωρούνται πλέον “παθήσεις” τις οποίες επιβάλλεται να διορθώσουμε ιατρικά, ακόμα και χωρίς τη συναίνεση του ατόμου, αλλά καταστάσεις οι οποίες θα πρέπει να προσεγγιστούν με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα για όλους και με τη συμμετοχή της κοινότητας και ολόκληρης της κοινωνίας στη λειτουργική ενσωμάτωση των ατόμων με ψυχοκοινωνική αναπηρία.

2014: Ένα υποκριτικό “Σχέδιο Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της σύμβασης του Οβιέδο”

Ενόψει αυτής της πολύ θετικής εξέλιξης κατά τον 21ο αιώνα, η απόπειρα δήθεν εξανθρωπισμού των διατάξεων των άρθρων 6 και 7 της Σύμβασης του Οβιέδο του 1997 (τα οποία βασίζονται πάνω στο άρθρο 5 παρ. 1.ε της ΕΣΔΑ του 1950) η οποία είχε ξεκινήσει με τη Σύσταση της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης με αριθμό Rec(2004)1016 προς την Επιτροπή Βιοηθικής του ΣτΕ να συντάξει ένα νέο νομικό εργαλείο για τον εξαναγκασμό στην ψυχιατρική, καθίσταται ήδη από το 2007 αναχρονιστική και ανεπίκαιρη.

Παρόλα αυτά με μεγάλη καθυστέρηση η Επιτροπή Βιοηθικής του ΣτΕ το 2014, επτά έτη μετά την υπογραφή και επικύρωση της CRPD των Ηνωμένων Εθνών από 46 εκ των 47 μελών του ΣτΕ, ξεκινά τις εργασίες προς τη σύνταξη ενός Σχεδίου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της Σύμβασης του Οβιέδο (οι τροποποιήσεις των διεθνών συμβάσεων πραγματοποιούνται με Πρωτόκολλα), το οποίο φιλοδοξεί να θεσμοθετήσει “δικλείδες ασφαλείας” στη στέρηση της ελευθερίας και στην επιβεβλημένη θεραπεία των ατόμων με ψυχοκοινωνική αναπηρία, σε μια εποχή όπου η ίδια η στέρηση της ελευθερίας ενός προσώπου ή η κακομεταχείρισή του επί τη βάσει αναπηρίας έχουν απαγορευτεί ήδη από τη CRPD του ΟΗΕ.

Το Σχέδιο Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της Σύμβασης του Οβιέδο προχωρεί διαμέσου του χρόνου ακροβατώντας ανάμεσα σε συντριπτικές αντιρρήσεις και ενστάσεις διεθνών θεσμών όπως:

• Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών
  • Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία
  • Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (OHCHR), σε σύμπραξη με:
    • Ομάδα Εργασίας για τον Ακούσιο Εγκλεισμό
    • Ειδικό Εισηγητή για τα δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία
    • Επιτροπή για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία
    • Ειδικό Εισηγητή για το Δικαίωμα στη Σωματική και Ψυχική υγεία.
• Συμβούλιο της Ευρώπης
  • Κοινοβουλευτική Συνέλευση του ΣτΕ, με την εισηγήτρια κα Reina de Bruijn-Wezeman να παραθέτει μεταξύ άλλων στην εισηγητική της έκθεση τα λόγια του C.S. Lewis από το έργο του “Πραγματείες για την Θεολογία και την Ηθική” «Από όλες τις τυραννίες, μια τυραννία που ασκείται ειλικρινά για το καλό των θυμάτων της μπορεί να είναι η πιο καταπιεστική… Όσοι μας βασανίζουν για το καλό μας, θα μας βασανίζουν δίχως τέλος, επειδή το κάνουν με την έγκριση της συνείδησής τους».
  • Επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΣτΕ, μια εξαιρετική ομιλία της κας Dunja Mijatović στο Στρασβούργο το 2018, στην οποία μεταξύ άλλων αναφέρεται «…Αυτό για εμένα σηματοδοτεί ξεκάθαρα ότι οι εγγυήσεις για τα ακούσια μέτρα δεν είναι το ζητούμενο και ότι τα δικά μας κράτη-μέλη χρειάζονται επειγόντως σαφέστερη καθοδήγηση σχετικά με τα ελάχιστα πρότυπα όσον αφορά στις εναλλακτικές προς τα ακούσια μέτρα λύσεις. Αυτό το σχέδιο πρόσθετου πρωτοκόλλου δεν αντιμετωπίζει αυτή την ανάγκη, και μάλιστα την επισκιάζει με την αποκλειστική εστίασή του στις δικλείδες ασφαλείας.»

μαζί με ένα πλήθος ηχηρών αντιρρήσεων οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, επιστημονικών ενώσεων και φορέων, πανεπιστημίων, μη-κυβερνητικών οργανισμών (συμπεριλαμβανομένων των σχολίων της Επιτροπής Πολιτών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα – CCHR στη δημόσια διαβούλευση με αρ. DH-BIO/INF(2015)20, σελ 80-93) των οποίων μια ογκώδη βιβλιοδετημένη συλλογή έχουμε συντάξει και διαθέτουμε στη CCHR Ελλάδος, στη διάθεση καθενός ενδιαφερομένου.

Διασφάλιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή συγκαλυμμένη διαιώνιση αρχών της Ευγονικής;

Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο επί της Σύμβασης του Οβιέδο, παρά τη δηλούμενη πρόθεσή του να προστατεύσει τα ανθρώπινα δικαιώματα, στην πραγματικότητα διαιωνίζει μια πολιτική διακρίσεων έντονα διαποτισμένη από ευγονικές αρχές. Δεν προάγει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αντί αυτού, έρχεται σε σύγκρουση με την απόλυτη απαγόρευση της στέρησης της ελευθερίας λόγω αναπηρίας, όπως ορίζεται από την Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία.

Ειδικότερα, Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο επί της Σύμβασης του Οβιέδο,

Παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα: Ο ακούσιος ψυχιατρικός εγκλεισμός και η επιβεβλημένη θεραπεία απαγορεύονται από τη Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (CRPD), η οποία έχει επικυρωθεί από 46 εκ των 47 μελών κρατών του Συμβουλίου της Ευρώπης (της Ελλάδος συμπεριλαμβανομένης).

Δημιουργεί νομική σύγκρουση: Η υιοθέτηση του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου θα δημιουργούσε νομική σύγκρουση σχετικά με τις υποχρεώσεις των κρατών-μελών ανάμεσα στο ηπειρωτικό επίπεδο (Συμβούλιο της Ευρώπης) και στο διεθνές επίπεδο (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών/CRPD). Δύο διαφορετικά και αλληλοαναιρούμενα νομικά πρότυπα θα ίσχυαν στα κράτη της Ευρώπης τα οποία επικύρωσαν τη CRPD των Ηνωμένων Εθνών.

Παγιώνει την ιδρυματοποίηση: Διαφαίνεται σοβαρός κίνδυνος παγίωσης της ιδρυματοποίησης των ατόμων με αναπηρίες, σε μία εποχή όπου οι διεθνείς και εθνικοί οργανισμοί και φορείς πασχίζουν φιλότιμα για την αποϊδρυματοποίηση τους. Η πρακτική της ιδρυματοποίησης καταδικάζεται από τη CRPD, την Επιτροπή των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Αναπηρία, τον Ειδικό Ανταποκριτή για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία, από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας καθώς και πλήθος εκπροσώπων και φορέων της ιατρικής κοινότητας.

Ενισχύει τον εξαναγκασμό: Στα κράτη τα οποία έχουν υιοθετήσει σχετική νομοθεσία πάνω στην ακούσια νοσηλεία και εγκλεισμό, πρακτικές οι οποίες επιβιώνουν χάρις στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο, παρατηρείται αύξηση του ψυχιατρικού εξαναγκασμού. Αυτό αντιτίθεται στην ολοένα αναπτυσσόμενη ομοφωνία εναντίον του ιατρικού εξαναγκασμού η οποία κερδίζει έδαφος εντός των Ηνωμένων Εθνών και της ιατρικής κοινότητας παγκοσμίως.

Δημιουργεί κακό προηγούμενο: Δίνει το κακό παράδειγμα και διαφημίζει παγκοσμίως μια κακή πρακτική, δημιουργώντας και ένα είδος κακού νομικού προηγουμένου το οποίο ενθαρρύνει και άλλες κρατικές ή διακρατικές οντότητες να αψηφήσουν τη CRPD των Ηνωμένων Εθνών.

Φεβρουάριος 2022: Ένα σημαντικό ορόσημο από τα Ηνωμένα Έθνη

Το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ εκδίδει στις 2 Φεβρουαρίου 2022 την A/HRC/49/29 Αναφορά του με τα αποτελέσματα της διαβούλευσης σχετικά με την εναρμόνιση των σχετικών με την ψυχική υγεία νόμων, πολιτικών και πρακτικών με τα οριζόμενα στη Σύμβαση για τα δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (CRPD). Στην παράγραφο (j) στη σελίδα 14 αναφέρεται: “Όλα τα κράτη που συμμετέχουν στην Σύμβαση θα πρέπει να εξετάσουν τις υποχρεώσεις τους πρωτού υιοθετήσουν νομοθεσία ή όργανα τα οποία ενδέχεται να έρθουν σε αντίθεση με τη δέσμευσή τους να προστατεύσουν τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία, όπως αυτά ορίζονται στη Σύμβαση. Ειδικότερα, γίνεται ισχυρή σύσταση στα κράτη να επανεξετάσουν υπό αυτό το πρίσμα το Σχέδιο Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της Σύμβασης του Οβιέδο του οποίου την υιοθέτηση εξετάζει το Συμβούλιο της Ευρώπης, να μην το υιοθετήσουν και να ζητήσουν την απόσυρσή του.”

Μάιος 2022: Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης, ένα θετικό βήμα, αλλά…

Η Επιτροπή Υπουργών του ΣτΕ (το σώμα λήψης αποφάσεων του ΣτΕ το οποίο αποτελείται από τους Υπουργούς Εξωτερικών κάθε κράτους-μέλους συνεπικουρούμενους από τη μόνιμη διπλωματική αντιπροσωπεία του έθνους τους στο Στρασβούργο) εκδίδει στις 11 Μαΐου 2022 την CM/Del/Dec(2022)1434/4.2 απόφασή του με την οποία ουσιαστικά “παγώνει” την υιοθέτηση του Σχεδίου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της Σύμβασης του Οβιέδο:

• Δίνοντας εντολή στην Καθοδηγητική Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο πεδίο της Βιοϊατρικής και Υγείας (CDBIO, τέως Επιτροπή Βιοηθικής) να προετοιμάσει και να παραδώσει το αργότερο μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου του 2024 τα εξής:
  • ένα σχέδιο πρότασης το οποίο να προωθεί τα βασισμένα σε συναίνεση μέτρα στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, και
  • μια αναφορά σχετικά με τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων η οποία σχετίζεται με την ψυχική υγεία.
• Συμφωνώντας να παρίστανται στις (έως πρότινος κεκλεισμένων των θυρών) συνεδριάσεις της Καθοδηγητικής Επιτροπής, χωρίς δικαίωμα ψήφου, το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (OHCHR) και οι μή-κυβερνητικοί οργανισμοί Rehabilitation International, European Disability Forum (EDF) και  European Association of Service Providers for Persons with Disabilities.
• Συμφωνώντας ότι η απόφαση σχετικά με τη διαβίβαση του Σχεδίου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της Σύμβασης του Οβιέδο στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση του ΣτΕ για τη γνωμοδότησή της σχετικά με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου στον ακούσιο ψυχιατρικό εγκλεισμό και την επιβεβλημένη θεραπεία στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, θα ληφθεί κατά τη στιγμή της εξέτασης των ολοκληρωμένων παραδοθέντων τα οποία αναφέρονται παραπάνω.
• Συμφωνώντας να προετοιμάσει μια διακήρυξη της Επιτροπής Υπουργών στην οποία θα επιβεβαιωνεται η δέσμευση του Συμβουλίου της Ευρώπης στη βελτίωση της προστασίας και της αυτονομίας των ατόμων κατά τη λήψη υπηρεσιών ψυχικής υγείας, η οποία θα οριστικοποιηθεί μετά την παράδοση των ολοκληρωμένων παραδοθέντων.

Παρόλα αυτά, η εισηγήτρια της Εισηγητικής Επιτροπής Κοινωνικών Υποθέσεων, Υγείας και Βιώσιμης Ανάπτυξης της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του ΣτΕ κα Reina de Bruijn-Wezeman κάνει την εξής παρατήρηση στο Asoc doc 17 2023 CM reply deinstitutionalisation declassified «Θέλω να είμαι πολύ σαφής εδώ: αν και χαιρετίζω την απόφαση να συνταχθεί μια σύσταση (soft-law) για την προώθηση της χρήσης εθελοντικών μέτρων στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, καθώς και τα σχέδια της Επιτροπής των Υπουργών να προετοιμάσει μία (μη δεσμευτική) διακήρυξη η οποία θα επιβεβαιώνει τη δέσμευση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη βελτίωση της προστασίας και της αυτονομίας των ατόμων που βρίσκονται σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, αυτό δεν καθιστά το σχέδιο πρόσθετου πρωτοκόλλου – το οποίο θα είναι ένα δεσμευτικό μέσο – καθόλου πιο αποδεκτό. Η δημιουργία ενός “πακέτου” επιθυμητών και ανεπιθύμητων νομικών μέσων δεν πρέπει και δεν μπορεί να αποσπάσει την προσοχή από το γεγονός ότι το σχέδιο πρόσθετου πρωτοκόλλου δεν είναι κατάλληλο για το σκοπό του (σύμφωνα με τα λόγια της Επιτρόπου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης), και είναι ασύμβατο με τη CRPD (σύμφωνα με το άποψη της επιτροπής CRPD και των αρμόδιων ειδικών εισηγητών του ΟΗΕ)».

Οκτώβριος 2023: Ηνωμένα Έθνη, ένα εξαιρετικής σημασίας άλμα προς τη σωστή κατεύθυνση

Σε μια κοινή τους έκδοση στις 9 Οκτωβρίου 2023 με τίτλο Ψυχική Υγεία, Ανθρώπινα Δικαιώματα και Νομοθεσία: Καθοδήγηση και Πρακτική (σελ. 55-60) το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (OHCHR) σε συνεργασία με τον ΠΟΥ ζητά επισήμως να μπει ένα τέλος στις εξαναγκαστικές πρακτικές στο χώρο της ψυχικής υγείας, εντοπίζει το “βιοιατρικό μοντέλο της ψυχικής νόσου” ως την πηγή πολλών δεινών στο πεδίο των υπηρεσιών ψυχικής υγείας και ορίζει την ελεύθερη και αβίαστη παροχή συναίνεσης κατόπιν πλήρους ενημέρωσης (Informed Consent) ως απόλυτη προϋπόθεση για τη νοσηλεία ή θεραπεία ατόμων με ψυχοκοινωνική αναπηρία, στην ίδια ακριβώς βάση με όλους.

Ένα κείμενο το οποίο αξίζει να διαβάσει κανείς.

2024: Εξακολουθεί να απαιτείται εγρήγορση

Παρόλα τα θετικά βήματα, ο κίνδυνος διαιώνισης του αναχρονιστικού θεσμού του ακούσιου ψυχιατρικού εγκλεισμού και της επιβεβλημένης θεραπείας μέσω του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της Σύμβασης του Οβιέδο δεν έχει παρέλθει οριστικά. 

Για να γίνει κατανοητή η σημασία της επιδιωκόμενης οριστικής απόσυρσης του Σχεδίου του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου σε επίπεδο Συμβουλίου της Ευρώπης αρκεί να λάβει κανείς υπόψη του ότι οι εθνικές νομοθεσίες των κρατών-μελών τα οποία υπέγραψαν και επικύρωσαν την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τη Σύμβαση του Οβιέδο δεσμεύονται από αυτές και εναρμονίζουν υποχρεωτικά τη νομοθεσία τους με αυτές. Συνεπώς αν δεν εξαλείψουμε τα στοιχεία ευγονικής από τις Συνθήκες σε επίπεδο Ευρώπης, η Ελλάδα και τα άλλα κράτη-μέλη δε θα απαλλαγούν από την κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου με ψυχοκοινωνική αναπηρία που συνιστούν ο ακούσιος ψυχιατρικός εγκλεισμός και η επιβεβλημένη θεραπεία.

“Εκσυγχρονίζοντας”, ωραιοποιώντας και φτιασιδώνοντας ένα ξεπερασμένο και βάναυσο μέτρο, τον ακούσιο ψυχιατρικό εγκλεισμό και την επιβεβλημένη θεραπεία, κάτι που εξ’ αρχής ήταν εσφαλμένο τόσο από επιστημονική όσο και από ηθική και ανθρωπιστική άποψη, όσο επιμελώς και να το κάνουμε, με ή χωρίς εγγυήσεις ή δικλείδες ασφαλείας (failsafes), δεν το καταργούμε.

Το διαιωνίζουμε.

Διότι, εφόσον εξακολουθήσει να παρέχεται νομίμως η δυνατότητα για ακούσιο εγκλεισμό και επιβεβλημένη θεραπεία (συμπεριλαμβανομένης της απομόνωσης και της φυσικής ή χημικής καθήλωσης), ακόμα και με “προϋποθέσεις” και με “δικλείδες ασφαλείας”, άπαντες κατανοούν ότι τα καταναγκαστικά μέτρα εφόσον διατίθενται θα χρησιμοποιηθούν σε περισσότερες περιπτώσεις από όσες θα αναμέναμε ή θα επιτρέπαμε.

Αυτό θα συμβεί σε κάθε επίπεδο του κάθετου μηχανισμού επιβολής του μέτρου (εισαγγελικές αρχές, αστυνομικές αρχές, δομές ψυχικής υγείας, επιστημονικό προσωπικό και νοσηλευτικό προσωπικό των δομών) επειδή “έτσι το κάναμε πάντα”, “έτσι κάνουν όλοι στον κλάδο”, “έτσι θα είμαστε πιο σίγουροι”, “έτσι θα είμαστε πιο ασφαλείς”, “αυτό δούλεψε στο παρελθόν”, “αυτό έχουμε εκπαιδευτεί να κάνουμε”, “δεν απαγορεύεται από το νόμο”, “δεν υπάρχει διαθέσιμος χρόνος για κάτι καλύτερο” ή “δε γνωρίζουμε κάτι διαφορετικό”. Αυτή όμως η ακαμψία στη νομοθεσία, στις πολιτικές και στις πρακτικές στην ψυχική υγεία είναι κακώς νοούμενη ευκολία.

Αυτό είναι άνεση. Είναι comfort zone.

Και τα ανθρώπινα δικαιώματα και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου δεν θέλουν άνεση από μέρους μας. Θέλουν κόπο. Απαιτείται από εμάς να είμαστε ως κοινωνία πρόθυμοι να καταβάλλουμε αυτόν τον κόπο ως το ελάχιστο τίμημα, αν θέλουμε να ονομαζόμαστε, εν τέλει, πολιτισμένοι.

Το φαινομενικά εύλογο αλλά στην πλειονότητα των περιπτώσεων αβάσιμο επιχείρημα ότι ο ακούσιος εγκλεισμός και η επιβεβλημένη θεραπεία είναι μέτρα απαραίτητα διότι ο εγκλειόμενος αποτελεί κίνδυνο για τον εαυτό του και για τους άλλους, βασίζεται περισσότερο στην έλλειψη πραγματικών επιστημονικών δεδομένων και σε έναν αρχέγονο φόβο εμπρός στο ταμπού της “τρέλας”. Τέτοιες ανησυχίες καθησυχάζονται αν μελετήσει κανείς, ενδεικτικά και ασφαλώς όχι αποκλειστικά, τα παρακάτω:

• Το βιβλίο Ο μύθος της ψυχικής ασθένειας: Θεμέλια μιας Θεωρίας της Προσωπικής Συμπεριφοράς του καθηγητή ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου των Συρακουσών της Νέας Υόρκης και συνιδρυτή της CCHR Dr. Thomas Szasz, ή
• το βιβλίο της καθηγήτριας ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Φωτεινής Τσαλίκογλου Ο μύθος του επικίνδυνου ψυχασθενή, ή
• το πρόγραμμα Strategies to end seclusion and restraint (Θέμα 4: “Challenging assumptions about seclusion and restraint”, σελ 19 κ.ε.) της πρωτοβουλίας “Quality Rights” του ΠΟΥ, ή
• την Αναφορά στις καλές πρακτικές για την προώθηση εθελουσίων μέτρων στην ψυχική υγεία της τότε Επιτροπής Βιοηθικής του ΣτΕ, όπου μάλιστα στη σελ. 55 αναφέρεται ένα ελληνικό παράδειγμα, ή
• τη συλλογή σχολίων κατά τη δημόσια διαβούλευση με αρ. DH-BIO/INF (2015) 20 (παρατηρήσεις της Επιτροπής Πολιτών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα – CCHR σελ 80-93 και παρατηρήσεις της The Hallmark Disability Research Initiative at the University of Melbourne σελ 108 κ.ε.) της τότε Επιτροπής Βιοηθικής του ΣτΕ.

Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η ακούσια ψυχιατρική εξέταση, νοσηλεία και θεραπεία η οποία για το υποκείμενό της ξεκινά με τη σύλληψη του από αστυνομικά όργανα με τη χρήση χειροπεδών και τη μεταφορά και κράτησή του σε ψυχιατρικό κατάστημα για κάτι που ενδεχομένως θα διέπραττε στο μέλλον (πρόκληση βλάβης στον εαυτό του ή σε άλλον), ταυτίζεται απολύτως με την αμφιλεγόμενη ιδέα του Pre-crime, όπως αυτή έχει αποτυπωθεί στη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας αλλά και δυστυχώς στην εγκληματολογική, δικαστική και ποινική πρακτική σύγχρονων πολιτειών, όπως περιγράφεται και στο βιβλίο “Η Ιστορία της Τρέλας” του Michel Foucault. 

Χαρακτηριστικές αναφορές στην ελληνική πραγματικότητα του ακούσιου ψυχιατρικού εγκλεισμού γίνονται στο κεφάλαιο Ψυχιατρικός Κρατούμενος ή η Δίωξη της Μη-Πράξης της συλλογής δοκιμίων του Καθηγητή Ψυχιατρικής και Νευρολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Κλεάνθη Γρίβα με τίτλο “Η ψυχιατρική είναι μια κατάχρηση αφ’ εαυτής” στην έκδοση Δίκαιο και Πολιτική, 1984, τεύχος 8 σελ 395 κ.ε., καθώς και στο δοκίμιο του Διδάκτορα Νομικής και Ειδικού Επιστήμονα στο Συνήγορο του Πολίτη Ευτύχη Φυτράκη Η ακούσια νοσηλεία σήμερα: Μια μαύρη τρύπα στο κράτος δικαίου στα Τετράδια Ψυχιατρικής τεύχος 100, σελ 109-120).

Τι χρειάζεται να κάνουμε τώρα;

Να εξακολουθήσουμε να ενημερώνουμε κοινό και αρμόδιους φορείς και να ασκούμε πίεση ώστε να αποσυρθεί οριστικά το Σχέδιο Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της Σύμβασης του Οβιέδο. Η ιστορία έχει τα μάτια της στραμμένα πάνω μας. Κανείς από τα εμπλεκόμενα μέρη, όταν ενημερώνεται πλήρως, δε θέλει να συνδέσει  την υστεροφημία του με τη διαιώνιση αναχρονιστικών πρακτικών ενός άλλου αιώνα.

Χρειάζεται να κρατήσουμε ενήμερη την ελληνική εκπροσώπηση στην Καθοδηγητική Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο πεδίο της Βιοϊατρικής και Υγείας (CDBIO, τέως Επιτροπή Βιοηθικής) και στην Καθοδηγητική Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (CDDH), τη Μόνιμη Ελληνική Αντιπροσωπεία στο Στρασβούργο, το Υπουργείο Εξωτερικών και το Υπουργείο Υγείας να ενεργήσουν έτσι ώστε η Επιτροπή των Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης να αποσύρει οριστικά το Σχέδιο Πρόσθετου Πρωτοκόλλου επί της Σύμβασης του Οβιέδο σχετικά με τον ακούσιο ψυχιατρικό εγκλεισμό και την επιβεβλημένη θεραπεία στο χώρο της ψυχικής υγείας και, αντί αυτού, να επιδιώξει εμπράκτως την εναρμόνιση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και της Σύμβασης του Οβιέδο του Συμβουλίου της Ευρώπης με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (CRPD) των Ηνωμένων Εθνών, σύμφωνα με την οποία κανένας εξαναγκασμός ατόμου με ψυχοκοινωνική αναπηρία δεν είναι επιτρεπτός.

Επιγραμματικά:

Δεν χρειαζόμαστε περισσότερες “δικλείδες ασφαλείας” στον εξαναγκασμό στην ψυχιατρική. Χρειαζόμαστε πραγματικά ανθρώπινα δικαιώματα για όλους, χωρίς διακρίσεις. Και κανείς δεν τα χρειάζεται περισσότερο από τους πλέον ευάλωτους ανάμεσά μας. Αυτό προϋποθέτει και απαιτεί την έμπρακτη κατάργηση της ακούσιας ψυχιατρικής εξέτασης, του ακούσιου εγκλεισμού και της επιβεβλημένης θεραπείας.

Αθήνα, 28/10/2024

Σωτήριος Πλαγιανός

Κοινωνιολόγος

Για την ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΛΙΤΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ – CCHR ΕΛΛΑΔΟΣ ®

cchr.hellas@protonmail.com

www.cchr.gr

Περισσότερες παραπομπές:

• Urgent Call to Action: Tell the Council of Europe to abandon work on the draft Additional Protocol
• Η Διακήρυξη της Πνευματικής Υγείας, από την Επιτροπή Πολιτών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα – CCHR.
• Για το στενότατο εναγκαλισμό μεταξύ ευγονικής και ψυχιατρικής δείτε τα ντοκυμανταίρ της CCHR Ψυχιατρική: Μια Βιομηχανία θανάτου και Η Εποχή του Φόβου: Η Βασιλεία του Τρόμου της Ψυχιατρικής ή ζητήστε μας να σας ταχυδρομήσουμε ένα ή περισσότερα από τα ντοκυμανταίρ μας σε μορφή DVD.
• Για μια εξαιρετική καταγραφή της πορείας της Ευγονικής από τη γέννησή της έως τις μέρες μας δείτε το ντοκυμανταίρ που προβλήθηκε από την ΕΡΤ με τίτλο Ευγονική, το μεγαλύτερο σκάνδαλο της επιστήμης, επεισόδιο 1 και επεισόδιο 2.

• Για μια ευρύτερη οπτική πάνω στη σχέση Ευγονικής και ελιτισμού δείτε τα δύο ντοκυμανταίρ του James Corbet Πώς οι μεγιστάνες του πετρελαίου κατέκτησαν τον κόσμο και Γιατί οι μεγιστάνες του πετρελαίου κατέκτησαν τον κόσμο.
• Καναδάς: ένα παράδειγμα σύγχρονης ευγονικής, μέσω της θέσπισης πρακτικών ευθανασίας για άτομα με ψυχοκοινωνική αναπηρία ή φτωχούς.
• Για μια ματιά μέσω του κινηματογράφου επιστημονικής φαντασίας σε μια μελλοντική βαθιά διείσδυση της ευγονικής και του γενετικού διαχωρισμού (apartheid) στην κοινωνία με τους ανθρώπους διακρίνονται σε Valid και Invalid, δείτε το Gattaca του Andrew Niccol [1997].
• Για μια πολύ ελπιδοφόρα ματιά σχετικά με τα δικαιώματα των ΑΜΕΑ παρακολουθείστε την 5η Ευρωπαϊκή Κοινοβουλευτική Σύνοδο των ατόμων με αναπηρία.

• Σχετική εθνική νομοθεσία: 
  • Νόμος 2071/1992 Εκσυγχρονισμός και Οργάνωση Συστήματος Υγείας (ακούσιος εγκλεισμός: άρθρα 95 κ.ε.).
  • Νόμος 2619/1998 Κύρωση της Σύμβασης του Οβιέδο.
  • Νόμος 5129/2024 Ολοκλήρωση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης.

Σωτήριος Πλαγιανός
Κοινωνιολόγος