Γράφει η
Κωνσταντίνα Μαρκόγλου
Aρχαιολόγος, απόφοιτη του Μεταπτυχιακού «Διαχείριση Μνημείων» του ΕΚΠΑ
Με αφορμή τη δημιουργία της αυτόνομης Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Πεντέλης που ξεκίνησε επίσημα μετά την ολοκλήρωση των σεμιναρίων προφορικής ιστορίας από την ιστορικό Τασούλα Βερβενιώτη και την ομότιμη καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Νάση Σιαφάκα (9-10 και 24 Νοεμβρίου), κρίνεται χρήσιμη μια εκ βάθους κατανόηση τού τι είναι η προφορική ιστορία και ποια είναι η χρησιμότητά της για την τοπική ιστορία και την ευρύτερη ιστορία του αθηναϊκού πεδίου και των προαστίων του.
Κάθε ομάδα προφορικής ιστορίας δημιουργείται από έναν μικρό πυρήνα ανθρώπων, που θέλει να συμβάλει ενεργά στην καταγραφή, συλλογή, διατήρηση και ανάδειξη της μνήμης μιας περιοχής, των σημαντικών γεγονότων της και των μαρτυριών που προσφέρουν σημαντικά τεκμήρια στην «από τα κάτω» ιστορία ενός τόπου. Τα μέλη της ομάδας (ερασιτέχνες ερευνητές) αλληλοεπιδρούν και συνεργάζονται ισότιμα και δημοκρατικά, δίχως διακρίσεις ηλικίας, φύλου ή/και εκπαιδευτικού επιπέδου. Ως εκ τούτου, σε αντίθεση με την παραδοσιακή ιστορία (βλ. κρατικά αρχεία, συμβόλαια, ακαδημαϊκά συγγράμματα, σχολικά εγχειρίδια κ.ά.), η προφορική ιστορία καλείται να αναδείξει τον ρόλο των «απλών», καθημερινών, ανθρώπων στο ιστορικό γίγνεσθαι, με τεκμήρια τις προσωπικές αφηγήσεις, τα συναισθήματα και την υποκειμενική αλήθεια κάθε ανθρώπου.
Με μια πιο θεωρητική προσέγγιση, όπως αναφέρει ο κοινωνιολόγος Paul Thompson, «Η προφορική ιστορία είναι μια ιστορία που δομείται γύρω από τους ανθρώπους. Ζωντανεύει την ίδια την ιστορία και διευρύνει τον ορίζοντά της. Αναδεικνύει ήρωες όχι μόνο από τον κύκλο των ηγετών, αλλά και από το ανώνυμο πλήθος. Ενθαρρύνει δασκάλους και μαθητές να γίνουν συνεργάτες. Φέρνει την ιστορία μέσα στην κοινότητα και την βγάζει έξω από αυτήν. Τονώνει την αξιοπρέπεια και αυτοπεποίθηση των λιγότερο προνομιούχων και ιδιαίτερα των ανθρώπων προχωρημένης ηλικίας. Προάγει την επικοινωνία, άρα και την κατανόηση μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και των γενεών. Προσφέρει στους ιστορικούς και σε άλλους κοινά νοήματα, που τους δίνουν την αίσθηση ότι ανήκουν σε κάποιο χώρο και χρόνο. Κοντολογίς, βοηθά στην ολοκλήρωση του ανθρώπου. Η προφορική ιστορία προσφέρει μια αμφισβήτηση των κοινών τόπων της ιστορίας, του απόλυτου τρόπου με τον οποίο η τελευταία έχει συνηθίσει να κρίνει τα πράγματα. Είναι ένα μέσο ριζικής μεταμόρφωσης της κοινωνικής σημασίας της ιστορίας». (Thompson, P. 2002. Φωνές από το παρελθόν. Προφορική ιστορία, σ. 53.)
Επανερχόμαστε στην Ο.Π.Ι.Πεν. (Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Πεντέλης) για να καταλάβουμε ποια η σημασία αυτής της αυτόνομης συλλογικότητας για τους κατοίκους της και την τοπική ιστορία. Όπως μας είναι γνωστό, η Πεντέλη αποτελεί ένα «ορό-σημο» του αθηναϊκού πεδίου, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Θα λέγαμε μάλιστα ότι οι προφορικές μαρτυρίες του βουνού έχουν καταγραφεί από αρκετούς αρχαίους συγγραφείς εκ των οποίων και τον περιηγητή Παυσανία. Ο τελευταίος, ο οποίος συνήθιζε να ταξιδεύει σε διάφορα μέρη της Ελλάδας συλλέγοντας και καταγράφοντας θέσεις, μνημεία και δεδομένα άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς (βλ. γιορτές, θρησκευτικά έθιμα, τεχνικές κ.ά.), καταγράφει το Πεντελικό στο Ελλάδος Περιήγησις, Αττικά (I.32.1), αναφέροντας: «ὄρη δὲ Ἀθηναίοις ἐστὶ Πεντελικὸν ἔνθα λιθοτομίαι, καὶ Πάρνης παρεχομένη θήραν συῶν ἀγρίων καὶ ἄρκτων, καὶ Ὑμηττὸς ὃς φύει νομὰς μελίσσαις ἐπιτηδειοτάτας πλὴν τῆς Ἀλαζώνων». Από εκεί φυσικά βλέπουμε και μια από τις περισσότερο γνωστές τέχνες του όρους, αυτή που συνδέει την Πεντέλη με τον Παρθενώνα και άλλα μνημεία του λόφου της Ακρόπολης. [Για όλα αυτά, δηλαδή για τη θέση και την ιστορία των λατομείων του βουνού, τις τεχνικές λεπτομέρειες για αυτά, καθώς την οδό της λιθαγωγίας, έχουμε μάθει από τις έρευνες του ομότιμου καθηγητή Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ (και κάτοικου Μελισσίων) Μανόλη Κορρέ, τις οποίες μπορούμε και σήμερα να δούμε μέσα από το βιβλίο «Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα» και τις μαγνητοσκοπημένες παρουσιάσεις του στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Δήμου Πεντέλης και στα λατομεία του βουνού, στο YouTube].
Για τα επόμενα χρόνια, η συλλογική μνήμη έχει συγκρατήσει τις ιστορίες πίσω από τον μοναχισμό στη Σπηλιά των Άμωμων και σε άλλα μεταβυζαντινά μνημεία του βουνού, για τα οποία μας διαβάζουμε στις μελέτες του αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου Αναστάσιου Κ. Oρλάνδου (1923) και του αναπληρωτή καθηγητή Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης του ΕΚΠΑ Γιώργου Πάλλη (2007). Έπειτα, στη νεότερη ιστορία της Πεντέλης, η δημόσια ιστορία διατηρεί μέχρι και σήμερα, τους αστικούς μύθους γύρω από το Πεντελικό και τη δραστηριότητα της Δούκισσας της Πλακεντίας Sophie de Marbois Lebrun, μέσα από τα λαϊκά διηγήματα του Δημήτρη Καμπούρογλου (1925). Κατά τη σύγχρονη περίοδο, οι αφηγήσεις αρχίζουν να γίνονται πιο θαμπές, με τους νέους κατοίκους της περιοχής να γνωρίζουν όλο και λιγότερα για την τοπική τους ιστορία (εδώ η λέξη «νέους» χρησιμοποιείται διττά για να περιγράψει τις από Gen X (γεν. 1965-1980) έως την πρώιμη Gen Z (γεν. 1996/7-2010/15) γενιές, αλλά και για όσους εγκαταστάθηκαν στην περιοχή από το 2000 κ.ε.). Η έλλειψη δημοσιεύσεων, η δυσκολία πρόσβασης στην περιοχή από το κλεινόν άστυ, αλλά και η γενικότερη μη καταγραφή του πρόσφατου παρελθόντος, έχουν οδηγήσει σε ένα φανερό χάσμα των κατοίκων με την ιστορική και πολιτισμική τους ταυτότητας εν αντιθέσει με τον αριθμό των συλλόγων που σταθερά φέρει ο Δήμος. Γιατί χορεύουμε στη γιορτή της σαρδέλας κάθε χρόνο; Γνωρίζουμε πότε εγκαταστάθηκαν στην περιοχή οι πρώτοι Κυκλαδίτες; Φυσικά, εάν δεν το γνωρίζουμε δεν θα χάσουμε στην ερώτηση που κερδίζει τα 10.000 ευρώ, αλλά ή όποια γνώση για τον τόπο μας, αυτομάτως μας κάνει πιο κοινωνικά και ηθικά ενεργούς πολίτες, με ευαισθησίες, συλλογικό αίσθημα και αγάπη για την τοπική ιστορία και τη διάδοσή της στις επόμενες γενιές.
Παρότι έχουν γίνει κάποιες πολύ αξιόλογες προσπάθειες στο παρελθόν*, είναι χρήσιμο η γνώση να ανανεώνεται και να εμπλουτίζεται. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας πως οι άνθρωποι που γεννήθηκαν στα μέσα του 20ού αιώνα αρχίζουν -όπως είναι βιολογικά λογικό- να φεύγουν από τη ζωή, η άμεση καταγραφή των μαρτυριών τους είναι ιδιαίτερα σημαντική για μια καλύτερη ματιά στον ρου και τις απορίες που δημιουργούν τα κενά της ιστορίας. Ενδεικτικά, σκέφτομαι: «Πώς αντιμετώπιζαν οι κάτοικοι των Μελισσίων και της Πεντέλης το στίγμα της φθίσης;» «Ποιες ήταν οι επόμενες χρήσεις του σανατορίου Νταου Πεντέλης;», «Ποια τέχνη συνδέει τις Κυκλάδες με την Πεντέλη;», «Συμμετείχαν οι Πεντελιώτες στην αντίσταση της ιταλο-γερμανικής Κατοχής;», «Πώς αισθάνεται ένας Μελισσιώτης μικρασιατικής καταγωγής στην αναβίωση του εθίμου κεσκέκι;», «Υπήρξαν εργατικά ατυχήματα λατόμων στο Πεντελικό;», «Τι σχέση είχαν οι Πόντιοι πρόσφυγες της Καλλιθέας με την Πεντέλη;» κ.ά. ερωτήσεις σαν αυτές του Μπέρτολτ Μπρεχτ στο ομώνυμο ποίημά του…
Ολοκληρώνω αυτό το σύντομο αφήγημα με μεγάλη πίστη στη σπουδαία ιστορία των ανθρώπων αυτού του τόπου και με την ενσυναίσθηση πως αξίζει να ακουστούν οι προσωπικές τους μαρτυρίες. Κάθε ζωντανός τόπος είναι οι άνθρωποί του και ο δικός μου τόπος θέλω να είναι μια ομάδα σαν αυτή που γνώρισα στην Ο.Π.Ι.Πεν. και θα γνωρίζω εξαιτίας της!
Για περισσότερα:
Ιστοσελίδα Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Πεντέλης:
Ιστοσελίδα Ομάδων Προφορικής Ιστορίας:
* Βιβλία τοπικής ιστορίας:
Βαλλινάς Π. (2010). Νέα Πεντέλη. Ο Χρόνος, ο Τόπος, ο Άνθρωπος. Συλλογή Παναγιώτη Βαλλινά. Εκδόσεις: Δήμος Νέας Πεντέλης.
Καραμήτρου – Κεχαγιά Ε. και Κεχαγιάς Σ. (2002). Μελίσσια Αττικής: Ιστορία – Παράδοση – Ζωή. Εκδόσεις: Δήμος Μελισσίων.
Λαμπίρη – Καλυβιώτη Γ. (2006).
Η ιστορία των Μελισσίων: μέσα από μαρτυρίες και ντοκουμέντα παλαιών κατοίκων. Εκδόσεις: Πολιτισμικός και Λαογραφικός Σύλλογος Μελισσίων.
