Ρεαλιστική ρυμοτομία
Γράφει ο Νίκος Γ. Μοσχονάς
Ιστορικός, Ομότ. διευθυντής Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
Είναι προφανές ότι το δίκτυο των οδών μιας πόλης διευκολύνει την κυκλοφορία και τη φυσική επικοινωνία μεταξύ των κατοίκων. Η ανάπτυξη του οδικού ιστού εξαρτάται από τη συγκρότηση του οικιστικού χώρου που είτε έχει διαμορφωθεί συμπτωματικά είτε με βάση συγκεκριμένο πολεοδομικό σχεδιασμό. Οι ανάγκες κυκλοφορίας των κατοίκων υπήρξαν καθοριστικές για τη διαμόρφωση των δρόμων. Στους παλαιούς οικισμούς, όπου η κυκλοφορία γινόταν πεζή ή με ζώα, το πλάτος των δρόμων ήταν περιορισμένο. Αντίθετα, η χρήση ιππήλατων αμαξών επέβαλλε τη διαπλάτυνση των οδών και τη συστηματικότερη ρυμοτόμηση. Οι νεότερες μεγάλες πόλεις διαθέτουν μελετημένο ρυμοτομικό σχέδιο, άνετες οδούς και ευρείες λεωφόρους.
Παράλληλα, η χρήση αμαξών και μετέπειτα μηχανοκίνητων οχημάτων επέβαλε την πρόνοια της κατασκευής πεζοδρομίων για την ασφάλεια των πεζών. Και αν στους δευτερεύοντες, μικρού σχετικά πλάτους, δρόμους τα πεζοδρόμια έχουν κατ᾽ ανάγκη περιορισμένο πλάτος, στις κύριες αρτηρίες τα πεζοδρόμια είναι άνετα και κοσμούνται με δενδροστοιχίες που αναπτύσσονται συνήθως στην εξωτερική πλευρά του πεζοδρομίου. Η διαμόρφωση αυτή επιτρέπει την άνετη κυκλοφορία των πεζών που έχουν τη δυνατότητα περιπάτου. Η ανάγκη άνετου περιπάτου έχει διαμορφώσει τη σύγχρονη αντίληψη της πεζοδρόμησης των ιστορικών κέντρων των παλαιών πόλεων (όπου συνήθως δεν υπήρχε πρόβλεψη πεζοδρομίων ή σε περίπτωση που είχαν προβλεφθεί έχουν εξαιρετικά μικρό πλάτος) με αυστηρό αποκλεισμό της κυκλοφορίας παντός τύπου οχημάτων. Με την ίδια αντίληψη πεζοδρομούνται και τα εμπορικά κέντρα των νεότερων πόλεων, στα οποία απαγορεύεται αυστηρά η κυκλοφορία παντός τύπου οχημάτων και δικύκλων (η διέλευση οχημάτων για τον ανεφοδιασμό των καταστημάτων επιτρέπεται αποκλειστικά σε συγκεκριμένη ώρα, συνήθως πολύ πρωινή, προτού αρχίσει η κίνηση των πεζών).
Η πρόνοια για την κυκλοφορία των πεζών έχει αφήσει την ευεργετική σφραγίδα της και σε ελληνικές πόλεις, παρόλο που συχνά το διαμορφωμένο σύστημα καταστρατηγείται από τους οδηγούς οχημάτων τόσο με τη διέλευση όσο και με τη στάθμευση. Και είναι ευοίωνο ότι σε ορισμένες πόλεις έχουν διαμορφωθεί, παράλληλα με τη ζώνη διέλευσης οχημάτων, ειδικοί ποδηλατόδρομοι και ανεπτυγμένα πεζοδρόμια.
Ωστόσο, το περίεργο είναι ότι στην πλειονότητα των προαστιακών οικισμών της Αττικής, και όχι μόνον, η κατάσταση παραμένει σε παλαιά σχήματα που δεν εξυπηρετούν τη σημερινή αναγκαιότητα. Είναι αλήθεια ότι σε κάποιες περιπτώσεις το εμπορικό κέντρο έχει πεζοδρομηθεί αλλά χωρίς να τηρείται η αποκλειστική χρήση από πεζούς περιπατητές, καθόσον η διέλευση και η στάθμευση οχημάτων, τόσο αυτοκινήτων ιδιωτικών ή μικρών φορτηγών διακίνησης αγαθών όσο και μηχανοκίνητων δικύκλων, καταστρατηγεί χωρίς συνέπειες το συμβατικό καθεστώς της πεζοδρόμησης. Παράλληλα, σε ορισμένες γειτονιές έχει εφαρμοστεί ο τύπος της οδού ήπιας κυκλοφορίας, όπου πράγματι η διέλευση οχημάτων είναι περιορισμένη. Στις περιπτώσεις αυτές έχουν καταργηθεί τα πεζοδρόμια, έχουν διαμορφωθεί μικρές πρασιές πρασίνου και έχουν προβλεφθεί χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων. Με τη διαμόρφωση αυτή στο κατάστρωμα του δρόμου κυκλοφορούν τόσο πεζοί όσο και οχήματα, με αποτέλεσμα η κυκλοφορία να απαιτεί την προσοχή πεζών και οδηγών. Ουσιαστικά πρόκειται για υβριδικό πεζόδρομο, όπου το μόνο ουσιαστικά θετικό είναι η ανάπτυξη των μικρών κηπαρίων πρασίνου.
Η γενική εικόνα των οδών στα προάστια είναι προβληματική. Οι δρόμοι είναι συνήθως άνετοι με μεγάλο πλάτος σε αντίθεση με τα εξαιρετικά περιορισμένου πλάτους πεζοδρόμια που παρουσιάζουν πολλαπλά προβλήματα. Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ακατάλληλα για βάδιση από τους πεζούς καθώς το μικρό πλάτος επιβαρύνεται με τη φύτευση δένδρων και θάμνων ή την εγκατάσταση στύλων ηλεκτρικού και τηλεφωνίας, αλλά και από την εγκατάσταση κάδων αποβλήτων συχνά σε ειδικές εγκοπές του εμβαδού του πεζοδρομίου. Συχνή εξάλλου είναι η καταστροφή της πλακόστρωσης από τις εμφανείς ρίζες των δένδρων γεγονός που αποτελεί επικίνδυνη παγίδα για το διαβάτη. Η αδιαφορία για τον περιπατητή εκφράζεται και με τη διαμόρφωση πρόσθετης πρασιάς πάνω στο πεζοδρόμιο με περιορισμό του χρηστικού χώρου σε περιπτώσεις που τα πεζοδρόμια είχαν ευρύτερο πλάτος. Αυτό δημιουργεί πράγματι πρόσθετο εξωραϊσμό του δρόμου αλλά καθιστά δυσχερή τη χρήση των πεζοδρομίων από τους πεζούς. Σε όλα αυτά προστίθεται και η χωρίς ενδοιασμό των οδηγών στάθμευση επάνω στο μίζερο πεζοδρόμιο των αυτοκινήτων και των μηχανών, ακόμη και στα σημεία των διαβάσεων πεζών. Ο χώρος του πεζοδρομίου αδιαμόρφωτος ή εξαιρετικά περιορισμένος αποβαίνει χώρος ποικίλης καταπάτησης. Όλα αυτά αποθαρρύνουν τους διαβάτες να βαδίζουν στο πεζοδρόμιο επιλέγοντας να κυκλοφορούν στο κατάστρωμα του δρόμου. Πολύ περισσότερο αφού τόσο τα δένδρα όσο και οι στύλοι διακόπτουν την κυκλοφορία των πεζών καθώς υψώνονται στη μέση του πεζοδρομίου και όχι στις παρυφές του. Ακόμη δυσχερέστερη αποβαίνει η κυκλοφορία παιδικών αμαξιδίων ή ατόμων με ειδικές ανάγκες που αναγκάζονται να κυκλοφορούν στο κατάστρωμα του δρόμου, όπως συμβαίνει με τους ποδηλάτες και τους χρήστες ηλεκτροκίνητων πατινιών. Είναι προφανές ότι η κίνηση αυτών στο κατάστρωμα του δρόμου ενέχει σοβαρούς κινδύνους. Η αδιαφορία για την κίνηση των πεζών εκδηλώνεται έντονα και προκλητικά στις περιπτώσεις κεντρικών αρτηριών, όπου υπάρχουν καταστήματα, εργαστήρια και άλλες επαγγελματικές εγκαταστάσεις και όπου ο χώρος των πεζοδρομίων όχι μόνον καταλαμβάνεται μόνιμα από τα οχήματα εργαζομένων και πελατών ή άλλων επισκεπτών των επιχειρήσεων αλλά ούτε καν έχει σχεδιαστεί ρυμοτομικά. Αλλά και όπου έχουν προβλεφθεί πεζοδρόμια, όπως στη λεωφόρο Κηφισιάς, και μάλιστα με ευρύ πλάτος, η επίστρωσή τους επαφίεται στους κατασκευαστές των παρακείμενων κτηρίων, με αποτέλεσμα να μην είναι ορθολογική αλλά να παρουσιάζει ιδιορρυθμίες και κλιμακωτή επιφάνεια που δυσχεραίνει ή αποτρέπει την κυκλοφορία των πεζών.
Με ελάχιστες εξαιρέσεις, η εικόνα της πλειονότητας των ελληνικών δρόμων σε κατοικημένο περιβάλλον είναι προβληματική, ενώ στην εικόνα των περιφερειακών αρτηριών, με εξαίρεση το οδικό κατάστρωμα κυριαρχεί η αθλιότητα. Όσα οχήματα δεν κινούνται σταθμεύουν ανεξέλεγκτα και όπως τύχει στις παρυφές του δρόμου και στον χώρο πεζοδρομίων. Φυσικά, ο πεζός δεν έχει δυνατότητα ασφαλούς και ομαλής διέλευσης ή προσβασιμότητας και αυτό συμβάλλει στην κίνηση με όχημα με όλα τα συναφή προβλήματα. Στην πραγματικότητα ο πεζός δεν υπάρχει στη σκέψη του ρυμοτόμου ή δεν υπολογίζεται κατά την τέλεση του έργου του. Όπως δεν υπάρχει και ο χρήστης αμαξιδίου και η μητέρα με παιδικό αμαξάκι.
Ιδιαίτερη σημασία έχει ο διάδρομος για τα άτομα με ελλιπή όραση. Οι ειδικές πλάκες, όπου έχει προβλεφθεί η τοποθέτησή τους, διαμορφώνουν διαδρομές οι οποίες στις περισσότερες περιπτώσεις είναι προβληματικές. Οι τεχνίτες που τις τοποθέτησαν φαίνεται ότι δεν είχαν ορθή επίγνωση του αντικειμένου. Μάλλον τις θεώρησαν διακοσμητικές! Είναι σαφές ότι δεν τοποθετήθηκαν με συνειδητό σχεδιασμό της διαδρομής, καθώς διακόπτονται από στύλους, δένδρα, φρεάτια και ρολόγια ύδρευσης τα οποία παρακάμπτουν δημιουργώντας μια τεθλασμένη διαδρομή που καταλήγει να ταλαιπωρεί παρά να διευκολύνει τον χρήστη. Πρόσθετο πρόβλημα δημιουργεί η άγνοια ή αδιαφορία των άλλων πολιτών οι οποίοι τοποθετούν ποικίλα εμπόδια πάνω στους διαδρόμους αυτούς, ακόμη και κάδους απορριμμάτων, ή σταθμεύουν πάνω τους δίτροχες μηχανές και αυτοκίνητα!
Οι δρόμοι στις νέες οικιστικές ζώνες διαθέτουν άνετο πλάτος σε αντίθεση με τα περιορισμένα πεζοδρόμια. Σε πολλούς δρόμους υπάρχει δυνατότητα στάθμευσης και στις δύο πλευρές και παραμένει δυνατότητα παράλληλης άνετης κυκλοφορίας δύο τουλάχιστον αυτοκινήτων. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι δρόμοι στις ζώνες αυτές έχουν στο μεγαλύτερο ποσοστό τους μονοδρομηθεί, το διαθέσιμο πλάτος τους δεν έχει χρηστική σημασία. Η επίλυση της προβληματικής αυτής κατάστασης απαιτεί σοβαρή και υπεύθυνη αντιμετώπιση με στόχο την ασφαλή κυκλοφορία πεζών και οχούμενων και ενίσχυση της περιπατητικής διάθεσης των κατοίκων με μείωση της χρήσης των οχημάτων. Τέτοιες λύσεις έχουν εφαρμοστεί ήδη σε πόλεις του Εξωτερικού από τον περασμένο αιώνα και πρόσφατα σε κάποιες πόλεις της Ελλάδας.
Ξεκινώντας από τη μονοδρόμηση των δρόμων, το υπάρχον πλάτος κρίνεται περιττό. Θα ήταν, λοιπόν, θεμιτό να περιοριστεί το πλάτος του οδοστρώματος, να δημιουργηθεί χώρος στάθμευσης στη μία πλευρά του δρόμου, να δημιουργηθεί ποδηλατόδρομος και να αναπτυχθούν πεζοδρόμια περιπάτου ή στην περίπτωση που το άνοιγμα του δρόμου είναι μικρότερο, να υπάρξει ένα οπωσδήποτε πεζοδρόμιο άνετου περιπάτου. Οι δενδροστοιχίες να βρίσκονται στις παρυφές των πεζοδρομίων και οι στύλοι να μην εμποδίζουν την κυκλοφορία των πεζών και των αμαξιδίων. Φυσικά, οι διάδρομοι βαδίσματος ατόμων με περιορισμένη όραση πρέπει να είναι ευθύγραμμοι χωρίς να διακόπτονται από ποικίλα εμπόδια. Για τον λόγο αυτό φρεάτια και ρολόγια ύδρευσης πρέπει να βρίσκονται στην εσωτερική πλευρά του πεζοδρομίου κοντά στον περίβολο των κήπων των κατοικιών ή των εξωτερικών τοίχων των κτηρίων όταν δεν υπάρχει πρασιά. Προστατευτικά κιγκλιδώματα πρέπει να διαχωρίζουν τα πεζοδρόμια από το κατάστρωμα κίνησης των οχημάτων.
Υπενθυμίζεται ότι ο πρωτοποριακός πολεοδομικός σχεδιασμός του οικισμού της Νέας Φιλαδέλφειας Αττικής είχε προνοήσει για τη δημιουργία μιας εντυπωσιακής κεντρικής λεωφόρου Δεκελείας με αμπολές, συστηματικές δενδροστοιχίες σε ενιαία πρασιά στις δύο πλευρές της λεωφόρου, παράλληλο πεζόδρομο περιπάτου και άνετα πεζοδρόμια στις δύο πλευρές της λεωφόρου. Σήμερα, βέβαια, η μορφολογία αυτή έχει καταστρατηγηθεί. Ανάλογες λύσεις έχουν δοθεί πρόσφατα με επιτυχία σε κεντρικούς δρόμους της Κηφισιάς.
Βέβαια, παράλληλα πρέπει να επιβληθεί η στάθμευση των ιδιωτικών αυτοκινήτων εντός του αύλειου χώρου των κτηρίων ώστε να ελαφρυνθεί η στάθμευση στους δρόμους και η πρόσβαση να γίνεται με ταπείνωση του πεζοδρομίου χωρίς τις προβληματικές ράμπες που κατασκευάζονται με πρωτοβουλία των ενδιαφερόμενων και χρησιμοποιούνται σήμερα ευρέως καλύπτοντας τα ρείθρα και δημιουργώντας προβλήματα στην απορροή των νερών. Επίσης πρέπει να επιδιωχθεί η απαγόρευση στάθμευσης επαγγελματικών αυτοκινήτων επιχειρήσεων και σχολικών λεωφορείων που σταθμεύουν – συχνά περισσότερα του ενός της ίδιας επιχείρησης – στους δρόμους επιβαρύνοντας τις γειτονιές αντί να οδηγούνται σε σταθμούς αυτοκινήτων.
Η γενικευμένη αντίληψη για τους δρόμους είναι ότι υπάρχουν για την κυκλοφορία των οχημάτων. Προφανώς πρόκειται για σφαλερή αντίληψη. Οι δρόμοι κατασκευάζονται και οργανώνονται για την άνετη κυκλοφορία των πολιτών οχούμενων και πεζών. Επομένως είναι απαραίτητο να εξευρεθεί ισορροπημένη και ασφαλής χρήση των δρόμων από οχήματα και πεζούς. Στόχος όλης αυτής της ανακατάταξης πρέπει να είναι η βελτίωση της κυκλοφορίας των κατοίκων και η παρακίνησή τους να περπατούν απολαμβάνοντας τον υπαίθριο χώρο αντί να κινδυνεύουν από τη βιαιότητα των οχημάτων. Φυσικά θα πρέπει να εφαρμοστεί αυστηρά το όριο της ταχύτητας σε δρόμους περιοχών με κατοικίες (μια τέτοια υπενθύμιση υπάρχει στις εισόδους του οικισμού Φιλοθέης Αττικής) και ο σεβασμός από τους οδηγούς οχημάτων των χώρων και των δικαιωμάτων των πεζών. Η οδική αγωγή είναι αναγκαία, παράλληλα με την κατάρτιση οδήγησης για τη χορήγηση άδειας οδηγού, αλλά και για την ασφαλή κυκλοφορία των πεζών. Ένας δρόμος συμπληρωμένος με ποδηλατόδρομο, και άνετο πεζοδρόμιο χρηστικό από αμαξίδια παιδικά και ατόμων με αναπηρία προσδιορίζει το επίπεδο πολιτισμού του οικισμού.