Γράφει η Ελένη
Κονιαρέλλη – Σιακή
Να µη λυπάσαι που πέφτουν /
τα φύλλα φθινόπωρο.
Η δική σου τρυφερότητα /
θα τα φέρει και πάλι στα δέντρα.
Δάκρυα µη χαλνάς. /
Όλοι ανήκουµε στην Ανάσταση.
(Νίκος Καρούσος, «Παραίνεση», 1997)
Ο Σεπτέµβριος ή Σεπτέµβρης ή Σταυρίτεν (Ποντιακά), είναι ο πρώτος µήνας του Φθινοπώρου και ο ένατος µήνας του έτους κατά το Γρηγοριανό Ηµερολόγιο.
Το Φθινόπωρο οφείλει το όνοµά του στο ρήµα φθίνω και τα οπωρικά, που τελειώνουν σιγά-σιγά και σηµαίνει την εποχή που φθίνουν, γιατί παύουν να καρπίζουν τα οπωροφόρα δέντρα. Ο Σεπτέµβρης έχει 30 ηµέρες. Λέγεται και τρυγητής και τρυγοµηνάς γιατί γίνεται ο τρύγος των σταφυλιών. Λέγεται και Σταυριάτης και Σταυριώτης γιατί στις 14 του µήνα γιορτάζουµε την Ύψωση του Τιµίου Σταυρού. Λέγεται και ορτυκολόγος γιατί εµφανίζονται τα αποδηµητικά πουλιά ορτύκια. Ακόµα λέγεται και Πετµεζάς και Σποράρης.
Ο Σεπτέµβρης, ήταν ο 7ος µήνας του Ρωµαϊκού Ηµερολογίου, από το οποίο προκύπτει και η ονοµασία του. Η λέξη «Σεπτέµβρης» παράγεται από τη λατινική λέξη Septem, δηλαδή, επτά δηλώνοντας ότι είναι ο έβδοµος µήνας των Ρωµαίων.
Ανάλογα µε την περιοχή, ο Σεπτέµβριος είχε διαφορετικά ονόµατα. Έτσι οι Μακεδόνες τον ονόµαζαν Γορπιαίο, οι Αθηναίοι Βοηδροµίωνα και τον µήνα αυτόν τελούνταν τα Μεγάλα Μυστήρια. Στις 15 µε 22 του Βοηδροµιώνος τελούνταν τα Ελευσίνια (κάθε πενταετία). Αυτόν τον µήνα οι πρόγονοί µας έπιναν πολύ γάλα και εύχονταν για «Καλή υγεία».
Στη Βυζαντινή περίοδο ο Σεπτέµβριος ήταν ο πρώτος µήνας του επίσηµου ηµερολογιακού έτους και η 1η του µήνα ήταν η αρχή της Ινδίκτου οπότε αρχίζει και το εκκλησιαστικό έτος που ακολουθεί µέχρι σήµερα η Ορθόδοξη Εκκλησία. Από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου η 1η Σεπτεµβρίου γιορτάζεται ως αρχή του εκκλησιαστικού έτους.
Ο «τρυγητής» είναι η πιο γνωστή και διαδεδοµένη από τις πολλές ονοµασίες του Σεπτέµβρη στο λαϊκό καλαντάρι, και συνδέεται βέβαια µε τον τρύγο, που είναι η κύρια αγροτική απασχόληση αυτόν τον µήνα. Στους πίνακες των ζωγράφων και γενικά στην εικονογραφία των µηνών, ο µήνας αυτός παριστάνεται ως τρυγητής, µε το τρυγοκόφινο στα χέρια να τρυγά ο ίδιος, ή να πατά τα σταφύλια στο πατητήρι και γύρω του χαρούµενοι άντρες και γυναίκες να τρυγούν τον ώριµο καρπό των αµπελιών µε χορούς και τραγούδια. Από την αρχαιότητα, η εποχή του τρύγου ήταν ένα µεγάλο λαϊκό πανηγύρι που τελείωνε µε χαρά, χορό και φαγοπότι.
ΕΘΙΜΑ – ΙΣΤΟΡΙΕΣ- ΜΥΘΟΙ – ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
Την Πρωτοσεπτεµπριά, δηλαδή, την πρώτη ηµέρα του Σεπτέµβρη, οι αγρότες «καλούσαν» -µε διαφόρους τρόπους που θύµιζαν αρχαία Θεσµοφόρια- «το πνεύµα της βλαστήσεως». Ο σπόρος που ήταν προορισµένος για τη σπορά «στέλλεται εις την εκκλησίαν διά να ευλογηθεί». Αυτή ήταν η πρώτη βασική αρχή. Επίσης στην Κω κρεµούσαν στο εικονοστάσι «το σύµβολο της Αρκιχρονιάς» που ήταν: «Μία αρµαθιά από ρόδι, σταφύλι, κυδώνι, σκόρδο, και φύλλο από τον πλάτανο του Ιπποκράτη».
Τα έθιµα του τρύγου έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα, όπου τα ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΑ έθιµα κρατούσαν πολλές ηµέρες και ήταν αφιερωµένα στον ΔΙΟΝΥΣΟ. Σύµφωνα µε τη Μυθολογία, ο ΑΜΠΕΛΟΣ ήταν γιος ΣΑΤΥΡΟΥ και ΝΥΜΦΗΣ και πολύ ευνοούµενος του Θεού ΔΙΟΝΥΣΟΥ. Όµως ο µύθος µας λέει, ότι µια ηµέρα ο ΑΜΠΕΛΟΣ καθώς ήταν επάνω στο δέντρο για τρύγο, έπεσε κάτω στο έδαφος και σκοτώθηκε. Τότε ο Θεός ∆ΙΟΝΥΣΟΣ παρακάλεσε τον ∆ία και τον µεταµόρφωσε σε οµώνυµο φυτό, το αµπέλι! Επίσης τα ΔΙΟΝΥΣΙΑ ήταν γιορτές αφιερωµένες όχι µόνο στον ∆ιόνυσο, αλλά και στον Βάκχο, και στην Αφροδίτη, όπου έπιναν πολύ κρασί και έρχονταν σε κατάσταση µέθης.
Όλα αυτά τα έθιµα µεταφέρονταν από γενιά σε γενιά, και επάνω στο φαγοπότι και στους χορούς, µε τη συνοδεία του βιολιού και του λαούτου, ειπώθηκαν και γράφτηκαν ωραία δίστιχα τραγούδια, δηµοτικά, κλέφτικα, και άλλα, όπως και πολλές παροιµίες για τον Σεπτέµβρη, όπως:
«Αύγουστος φέρνει την αυγή
κι ο Τρυγητής τη µέρα».
«Τον Σεπτέµβρη οι βροχές,
πολλά καλά µας φέρνουν».
«Θέρος, Τρύγος, Πόλεµος».
«Στον Τρυγητή σιτάρι σπείρε,
και στο πανηγύρι σύρε!»
Εκτός από τα αµέτρητα έθιµα που βρίσκουµε στις περιοχές της χώρας µας, είναι πολλές και οι προλήψεις που διαβάζουµε, όπως: Την 1η Σεπτεµβρίου, εορτή του Αγίου Συµεών του Στυλίτη, οι έγκυες γυναίκες δεν έπρεπε να κάνουν καµιά δουλειά γιατί φοβούνταν ότι θα γεννηθεί το παιδί τους µε το σηµάδι του Αγίου.
Στη χώρα της Κω, έριχναν οι νοικοκυρές λίγα βότσαλα µέσα στα µπαούλα τους για να µην τρώνε οι ποντικοί τα ρούχα, και έβαζαν και λίγα στις τσέπες τους «για το καλό»!
Επίσης το φαινόµενο της Εαρινής και Φθινοπωρινής Ισηµερίας, έδωσε το ερέθισµα για τη φράση: «Του Μαρτιού και Σετεµπριού ίσια το µερόνυχτο». Στη Θήρα λέγεται η παραπάνω φράση µεταφορικά για ανθρώπους που φέρονται στους ανωτέρους τους, ως ίσοι προς ίσους…
Για να ευθυµήσουµε λίγο, αφήσαµε για το τέλος ένα χαρακτηριστικό έθιµο που γινόταν στην Αίγινα, την ηµέρα της Υψώσεως του Σταυρού (14 Σεπτεµβρίου):
Σύµφωνα µε αυτό το έθιµο, την ηµέρα αυτή «κήδευαν και θρηνούσαν» στην Αίγινα µε αστείες µιµικές παραστάσεις και αποχαιρετιστήριο ύµνο τον ∆ΙΟΝΥΣΟ- ΛΕΙ∆ΙΝΟ, που ήταν ένα ντυµένο ανδρείκελο, µε εµφανή τα σύµβολα της γονιµότητας και τραγουδούσαν:
«Φεύγεις, πάεις ΛΕΙΔΙΝΕ µου,
τσ – εµάς αφήνεις κρύους
πεινασµένους, διψασµένους
τσόχι λίγο µαραµένους.
ΛΕΙ∆ΙΝΕ ΜΟΥ, ΛΕΙΔΙΝΕ ΜΟΥ!
Πάλι θάρθης ΛΕΙΔΙΝΕ ΜΟΥ
µε του Μάρτη τις δροσιές,
µε τ’ Απρίλη τα λουλούδια,
τσαι του Μάη τις δουλιές.
ΛΕΙΔΙΝΕ µου, ΛΕΙΔΙΝΕ µου».
(Π. Ηρειώτη, Λαογραφ. Η, 1921)