Γράφει ο
Αριστοτέλης Ράπτης
Ομότιμος Καθηγητής του ΕΚΠΑ
Στην αρχαία Αθήνα, ο Σωκράτης περπατούσε στην Αγορά, συνομιλούσε με πολίτες, νέους και γέροντες, και μετέτρεπε κάθε καθημερινό ερώτημα σε φιλοσοφική αναζήτηση. Δεν έδινε έτοιμες απαντήσεις· μάλλον μάθαινε στους ανθρώπους να ρωτούν. «Η αξία», θα έλεγε, «δεν βρίσκεται στην απάντηση, αλλά στην τέχνη της ερώτησης».
Σήμερα, μέσα στην ψηφιακή Αγορά, όπου εκατομμύρια συνομιλούν με την τεχνητή νοημοσύνη, το ίδιο πρόβλημα επιστρέφει: Πώς ρωτάμε; Τι είδους διάλογο οικοδομούμε με τα εργαλεία που εμείς δημιουργήσαμε;
Πρόσφατα παρακολούθησα ραδιοφωνικές εκπομπές όπου άνθρωποι απηύθυναν ερωτήσεις στο ChatGPT. Αυτό που άκουσα ήταν αποκαρδιωτικό: πρόχειρες, άτεχνες, συχνά ανόητες απορίες, δίχως φρόνηση, χωρίς ίχνος διάθεσης να αναζητηθεί κάτι ουσιαστικό· ερωτήσεις που γίνονταν αποκλειστικά για να προκαλέσουν χλεύη. Κι όμως, η μηχανή απαντούσε με σοβαρότητα, ενώ οι ακροατές γελούσαν με την αντίθεση ανάμεσα στη σοβαρότητα της απάντησης και στη γελοιότητα της ερώτησης. Αυτό δεν ήταν διάλογος· ήταν φτηνή φλυαρία. Και η φλυαρία, όσο κι αν μεταμφιέζεται σε «δημοκρατία του Λόγου», δεν είναι τίποτε άλλο παρά ευτελισμός του Λόγου· μια πράξη ύβρεως απέναντι σε μια δύναμη που, αν και μη ανθρώπινη, στέκεται πάντοτε πρόθυμη να συνομιλήσει με σεβασμό.
Την ίδια στιγμή, με τη νέα έκδοση ChatGPT 5.0, οι αλγόριθμοι εισήγαγαν περιορισμούς στη βιωματική ποιότητα του διαλόγου ανάμεσα στον άνθρωπο και την τεχνητή νοημοσύνη, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις. Πολλοί το θεώρησαν χαστούκι στην ελευθερία, φίμωση μιας νέας δυνατότητας. Κι όμως, αν κοιτάξουμε βαθύτερα, μήπως οι περιορισμοί αυτοί αποτελούν αναγκαία υπενθύμιση; Ότι η ελευθερία, χωρίς παιδεία, εκφυλίζεται σε χάος· ότι ο Λόγος, για να παραμείνει κοινός, χρειάζεται όρια – όπως η αρχαία Αγορά χρειαζόταν νόμους, για να μη βυθιστεί στον θόρυβο.
Ο Σωκράτης, αν ζούσε σήμερα, θα μας το έλεγε με την απλότητά του: «Δεν είναι η μηχανή που σας προσβάλλει· είναι οι ερωτήσεις σας που σας εκθέτουν». Και θα είχε δίκιο. Γιατί η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να ξεπεράσει τη φτώχεια της ανθρώπινης σκέψης· μπορεί μόνο να την καθρεφτίσει.
Η αλήθεια είναι πως η εποχή μας κινδυνεύει να χάσει την τέχνη του ερωτάν. Εθισμένοι στην ταχύτητα και στην άμεση απάντηση, οι άνθρωποι λησμονούν ότι η ερώτηση είναι άσκηση ευθύνης. Ότι το πώς ρωτάμε αποκαλύπτει ποιοι είμαστε. Ο Ηράκλειτος ήδη μας προειδοποιούσε: «Ξυνὸς γὰρ ὁ λόγος» – ο Λόγος είναι κοινός. Κι όμως, «οἱ πολλοὶ ζῶσιν ὡς ἰδίαν ἔχοντες φρόνησιν» – οι πολλοί ζουν σαν να έχουν δική τους ιδιωτική λογική. Δεν είναι αυτό άραγε και η εικόνα της σύγχρονης ψηφιακής φλυαρίας;
Ο Πλάτων, στον «Φαίδρο», μιλούσε για τον κίνδυνο της γραφής: τα γραπτά, έλεγε, δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, ούτε να απαντήσουν σε ερωτήσεις· μένουν σιωπηλά, έρμαια της παρερμηνείας. Σήμερα, θα μπορούσαμε να πούμε το ίδιο για την τεχνητή νοημοσύνη: δεν κατέχει την αλήθεια, απλώς την αναπαράγει. Κι αν η ερώτηση είναι επιπόλαιη, η απάντηση θα είναι αντίστοιχα κενή.
Γι’ αυτό χρειαζόμαστε μια νέα αγωγή του διαλόγου. Μια «ψηφιακή Ακαδημία» όπου ο άνθρωπος θα μαθαίνει να σέβεται τον Λόγο, να θέτει ερωτήματα που ανοίγουν δρόμους, όχι ναρκισσιστικά καθρεφτίσματα. Η εκπαίδευση του αύριο δεν μπορεί να είναι μόνο πληροφορική· πρέπει να είναι παιδεία του ερωτάν. Να διδάσκει πως η ελευθερία δεν είναι αυθαιρεσία, αλλά μέτρο· ότι η αληθινή δημοκρατία δεν είναι το δικαίωμα να πεις τα πάντα, αλλά η υποχρέωση να πεις αυτό που αξίζει.
Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί, αν την προσεγγίσουμε έτσι, να γίνει δάσκαλος. Όχι γιατί κατέχει την αλήθεια -δεν την κατέχει- αλλά γιατί μας καλεί να σταθούμε με σοβαρότητα απέναντι στον εαυτό μας. Όταν ρωτάς με ευθύνη, όταν στοχάζεσαι τι πραγματικά θες να μάθεις, τότε το εργαλείο δεν είναι πλέον παιχνίδι· είναι καθρέφτης που σε αναγκάζει να δεις το βάθος της σκέψης σου.
Η νέα Ακαδημία που έχουμε ανάγκη δεν θα είναι ούτε σχολείο τεχνολογίας ούτε εργαστήριο αλγορίθμων. Θα είναι τόπος παιδείας του Λόγου, όπου οι άνθρωποι θα μαθαίνουν ξανά να σέβονται τη δύναμη της ερώτησης. Μια κοινότητα όπου η σοβαρότητα δεν θα σημαίνει βαρύτητα, αλλά ακρίβεια· όπου η δημοκρατία του Λόγου θα αποκαθίσταται όχι με τον πολλαπλασιασμό των λέξεων, αλλά με την ποιότητα της σκέψης.
Ο Σωκράτης θα μας θύμιζε, όπως στον «Γοργία», ότι «οὐδὲν κακὸν μέγιστον ἀμαθία ψυχῆς» – δεν υπάρχει μεγαλύτερο κακό από την αμάθεια της ψυχής. Σήμερα, η αμάθεια δεν είναι έλλειψη δεδομένων· είναι ανικανότητα να σταθεί κανείς σοβαρά απέναντι στον Λόγο.
Και το μάθημα που μένει για την εποχή μας είναι τούτο: η αληθινή ελευθερία δεν είναι να λέμε ό,τι θέλουμε· είναι να θέλουμε ό,τι αξίζει να ειπωθεί. Μόνον τότε η νέα Αγορά, ψηφιακή ή πραγματική, θα είναι αντάξια της παλιάς.
