Το ενεργειακό κουιντέτο και ο ακαταδίωκτος πλουτισμός

Γράφει ο Ευστάθιος Χιώτης

Δρ. Μεταλλειολόγος Μηχανικός ΕΜΠ Μηχανικός Πετρελαίων Imperial College πρώην διευθυντής στη Δημόσια Επιχείρηση Πετρελαίων και στο Ινστιτούτο Γεωλογίας και Ερευνών Υπεδάφους

Εισαγωγή

Ο Ιούλιος ήταν ανέκαθεν ένας δύσκολος μήνας για την κάλυψη της αυξημένης ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας, αλλά εφέτος αποδείχθηκε δυσκολότερος, γιατί τις ώρες αιχμής φθάσαμε στο Χρηματιστήριο Ενέργειας σε υπερβολικές τιμές. Αυτό έχει άμεσο αντίκτυπο στους καταναλωτές που κατέφυγαν σε τιμολόγια με κυμαινόμενες τιμές, εξαρτώμενες από τη μέση ημερήσια τιμή χονδρικής στο Χρηματιστήριο Ενέργειας.

Τα αίτια δεν ήταν σαφή αρχικά και θεωρήθηκε ότι θα επανέλθουμε σε κανονικές συνθήκες εντός τριών ημερών. Η κατάσταση ξεκαθάρισε σύντομα και ο υπουργός απέδωσε την αύξηση στις τιμές χονδρικής στον καύσωνα και την αυξημένη ζήτηση, αλλά και σε μια καινοφανή επίπτωση του πολέμου της Ουκρανίας στην Ανατολική Ευρώπη και στις Βαλκανικές χώρες. Η πολεμική καταστροφή της ενεργειακής υποδομής της Ουκρανίας προκαλεί κενό και αυξημένη ζήτηση που καλύπτεται από το διασυνδεδεμένο ευρωπαϊκό δίκτυο. Επακολούθησε η εξαγγελία μέτρων για την επιδότηση των πληττόμενων καταναλωτών για όσο χρειαστεί. Επικράτησε τελικά η αντίληψη ότι το πρόβλημα προκαλείται σε μεγάλο βαθμό από ατέλειες στην ευρωπαϊκή κοινή αγορά ενέργειας και δηλώθηκε ότι η κυβέρνηση θα δώσει μάχη στις Βρυξέλλες για το θέμα αυτό.

Όχι πως δεν έχει ατέλειες και στρεβλώσεις η αγορά ενέργειας, είναι όμως συγγνωστές επί δεκαετίες και εμείς μόλις τις ανακαλύπτουμε. Επί του παρόντος, πιστεύω συντρέχουν ανεπάρκειες που εντοπίζονται στην έλλειψη φαντασίας και συνέπειας στον σχεδιασμό της ελληνικής ενεργειακής πολιτικής. Αποκορύφωμα η απονενοημένη απολιγνιτοποίηση, με το «ατράνταχτο» επιχείρημα ο λιγνίτης έγινε βαρίδι. Με την ίδια σοβαρότητα μπήκαμε στο Χρηματιστήριο Ενέργειας, χωρίς μεταβατική περίοδο ή ασφαλιστικές πρόνοιες.

Η επερχόμενη ενεργειακή κρίση

Ας δούμε κατ’ αρχήν την έκταση και τη διάρκεια του προβλήματος. Η ενεργειακή κατάσταση στην Ουκρανία είναι απελπιστική και περιγράφεται καθημερινά σε δελτίο ενεργειακής κατάστασης του Υπουργείου Ενέργειας . Διαβάζουμε ότι την 1η Αυγούστου 2024 δεν θα υπάρξουν προγραμματισμένες διακοπές ρεύματος. Το σύστημα ηλεκτρικής ενέργειας της Ουκρανίας έχει χάσει 9 GW δυναμικότητας λόγω εχθρικών επιθέσεων. Ο εχθρός συνεχίζει να βομβαρδίζει την ενεργειακή υποδομή και οι υποσταθμοί και οι γραμμές ηλεκτροδότησης δέχονται πυρά καθημερινά, γεγονός που οδηγεί σε περιορισμούς στη μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας. Οι εταιρίες ηλεκτρικής ενέργειας αποκατέστησαν το ρεύμα σε 10.664 καταναλωτές που επλήγησαν από τις εχθροπραξίες. Συνολικά, 486 οικισμοί παραμένουν χωρίς ηλεκτροδότηση, λόγω εχθροπραξιών και τεχνικών βλαβών.

Συμπεραίνουμε ότι λειτουργεί ένας αφανής συντονιστικός μηχανισμός ηλεκτρικής ενίσχυσης της Ουκρανίας σε δύο επίπεδα. Σε πρώτο επίπεδο οι όμορες χώρες Πολωνία, Σλοβακία, Ουγγαρία και Ρουμανία μεταφέρουν τόσο ενέργεια παραγωγής τους, όσο και ενέργεια που περισυλλέγεται από πολλές άλλες χώρες της Ευρώπης μέσω του διασυνδεδεμένου ευρωπαϊκού δικτύου. Δυστυχώς, η Κεντρική Ευρώπη δεν μπορεί επί του παρόντος να διαθέσει τα ενεργειακά της πλεονάσματα, λόγω περιορισμένης δυναμικότητας της διασύνδεσης Ουγγαρίας με Αυστρία. Εξ ανάγκης, συγκεντρώνεται ενέργεια από όλες τις χώρες μέχρις εξαντλήσεως του ορίου των διασυνδέσεων. Στη περιοχή μας η συλλογή γίνεται από τη Βουλγαρία (Πίνακας 1) με κίνητρο υψηλές τιμές, οι οποίες επιδοτούνται από άγνωστο μηχανισμό, διότι συμβαίνει και το άλλο περίεργο, οι τιμές στην Ουκρανία να είναι λογικές τη στιγμή που διογκώνονται στην Ελλάδα και τις άλλες χώρες προέλευσης.

Η λειτουργία του μηχανισμού αυτού θα ενισχυθεί με τη βελτίωση της διασύνδεσης Αυστρίας – Ουγγαρίας που θα πάρει κάποιους μήνες για να ολοκληρωθεί. Δεν μιλάμε επομένως για ένα περιστατικό ημερών και επομένως θα ήταν φρόνιμο και η Ελλάδα να πάρει τα μέτρα της. Ας δούμε πρώτα τις πιθανές επιπτώσεις στην Ελλάδα.

Το πρόβλημα των «τριών ημερών», με το οποίο τελικά θα πρέπει να προσαρμοστούμε ίσως για μήνες ή και χρόνια, το γνωρίζει πλέον πολύ καλά ο υπουργός κύριος Σκυλακάκης και το περιέγραψε λακωνικά για τους κατανοούντες: «αυτή τη στιγμή η Ελλάδα έχει τη μέγιστη παραγωγή, αλλά το πλεόνασμα ρεύματός μας το “ρουφάνε” σε υψηλές τιμές από το Βορρά».

Και ο Βορράς είναι η Ουκρανία όπως έγραψα. Το πρόβλημα της Ουγγαρίας και της Ρουμανίας δεν αφορά την επάρκειά τους. Είναι η έλλειψη δικτύων για τη μεταφορά ενέργειας προς την Ουκρανία από την Κεντρική Ευρώπη και ως τότε θα μας «ρουφάνε» για πολύ καιρό.

Στην Eικόνα 1 φαίνεται η μέση τιμή κιλοβατώρας στη χονδρική αγορά τον τελευταίο μήνα και οι αιχμές υψηλών τιμών, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει αυτή στις 22/7/24, στην οποία εστιάσαμε και στον Πίνακα 1, και μάλιστα στις ώρες αιχμής 19 έως 22, στις οποίες εκτινάσσονται οι τιμές μέχρι τα 850 ευρώ, όπως φαίνεται στην Εικόνα 2.

Είναι αδιανόητη η συγκυρία. Πουλάνε ακριβά οι παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας από φυσικό αέριο, χρησιμοποιούν για εξαγωγή τα ελληνικά δίκτυα που κατασκευάστηκαν με χρήματα των φορολογούμενων, τους οποίους εκμεταλλεύονται με ακαταδίωκτο πλουτισμό. Το φαινόμενο βέβαια με τα ουρανοκατέβατα κέρδη δεν είναι απρόοπτο ή εξαίρεση. Είναι ενδημικό, όπως φαίνεται από την επανάληψη των αιχμών του παραπάνω διαγράμματος (Εικόνα 1). Το φαινόμενο δεν είναι η εξαίρεση· και μόνο η τακτική επανάληψη του φαινομένου στο παρελθόν δείχνει μεθόδευση που αξιοποιεί ατέλειες ή και ελευθεριότητες του ευρωπαϊκού ενεργειακού μοντέλου σε περιόδους υψηλής ζήτησης.

Ας δούμε όμως τη μεθόδευση με αριθμούς, με τα δεδομένα μιας αιχμής από το διάγραμμα, στις 22 Ιουλίου 2024, όταν φθάσαμε στο ρεκόρ των 850 ευρώ. Λίγες ημέρες πριν ο κύριος υπουργός, για να μας δείξει ίσως ότι υπάρχουν και χειρότερα, τόνισε πως «οι τιμές του ηλεκτρικού ρεύματος ενισχύθηκαν εξαιτίας διακοπών που συνέβησαν στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης με αποτέλεσμα να μη λειτουργεί σωστά το σύστημα, στέλνοντας την τιμή της μεγαβατώρας ακόμα και στα 650 ευρώ στην Ουγγαρία». Και σύντομα ήρθε η σειρά μας με 850 ευρώ.

Στον Πίνακα 2 φαίνονται τα φορτία διασυνδέσεων για τις ώρες αιχμής στις 22 Ιουλίου 2024. Οι αριθμοί μιλάνε. Είχαμε ενεργειακό έλλειμμα που καλύψαμε ακριβά με εισαγωγές από την Ιταλία και Βόρειο Μακεδονία και ταυτόχρονα κάναμε εξαγωγές σε Αλβανία, Βουλγαρία, Βόρειο Μακεδονία και Τουρκία. Έσπευσαν να αποφανθούν ότι οι συναλλαγές έγιναν σύννομα. Νόμιμα λειτουργεί στις ΗΠΑ και η Google, αλλά κρίθηκε ένοχη για μονοπωλιακές πρακτικές.

Ο Πίνακας 3 δίνει αναλυτικά τη παραγωγή των σταθμών

φυσικού αερίου τις ώρες αιχμής από το κουιντέτο των παραγωγών. Δύο από τους πέντε παραγωγούς έχουν δεσπόζουσα θέση στην παραγωγή, ο ένας μάλιστα έχει δεσπόζουσα θέση και στη λιανική. Περιέργως κλήθηκε η ΡΑΕ να αποφανθεί, και εκτιμώ ότι μπορεί να κάνει τη δουλειά θαυμάσια, αλλά δεν έχει αρμοδιότητα σε θέματα μονοπωλιακής πρακτικής. Απλά θα κάνει υπεύθυνη γνωμοδότηση. Καιρός είναι να επέμβει η Επιτροπή Ανταγωνισμού στο μεγαλύτερο ολιγοπώλιο στην Ελλάδα. Είναι πολύ ευκολότερο να ελεγχθούν οι μονοπωλιακές πρακτικές στην ενέργεια και να λύσουμε το πρόβλημά μας στην Ελλάδα, πριν οποιαδήποτε άλλη παρέμβαση στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εκτός αν μας αρκεί η πρόφαση «και στην Ευρωπαϊκή Ένωση πήγαμε και το απορρίψανε».

Στον Πίνακα 4 φαίνεται η συμβολή του λιγνίτη στη διάρκεια της αιχμής, όταν είχε πιάσει μέγιστο το φυσικό αέριο. Ο λιγνίτης προσέφερε 25 έως 30% της αντίστοιχης ενέργειας από φυσικό αέριο, ενώ ο σταθμός Πτολεμαΐδα 5 λειτούργησε με φορτίο έως 90% του μέγιστου σταθμού φυσικού αερίου Άγιος Νικόλαος 2. Χωρίς τον λιγνίτη το σύστημα θα έπεφτε και τη στιγμή που θα έπρεπε να εκτιμηθεί η συμβολή του επισπεύδεται η απολιγνιτοποίηση.

Περιέργως και εκτός θέματος, ο κύριος υπουργός καταδίκασε τον λιγνίτη και τον απέκλεισε ως λύση. «Δεν είναι λύση οι λιγνίτες, είναι τόσο ακριβοί, ώστε ακόμη και με ακραίες τιμές είναι αμφίβολο αν βγαίνουν».

Κατά τη γνώμη μου η τοποθέτηση αυτή κρύβει φόβους για κάποια σχέδια που απειλούνται από τον λιγνίτη και συγκάλυψη για τα δεινά που προκάλεσε η αντιλιγνιτική πολιτική. Υποδηλώνει ίσως και αντίστιξη προς τον προκάτοχο υπουργό κύριο Σκρέκα που παρουσίασε τη λιγνιτική μονάδα Πτολεμαΐδα 5 ως ανταγωνιστική του φυσικού αερίου. Φαίνεται ότι για κάποιους το φυσικό αέριο είναι η απόλυτη προτεραιότητα ή ίσως και δέσμευση. Επιτέλους, έχουμε έννομο συμφέρον ως καταναλωτές να γνωρίζουμε την αλήθεια. Ας κοινοποιηθεί τεκμηριωμένη οικονομοτεχνική μελέτη κοστολόγησης με σενάρια τιμών και ζήτησης μέχρι το 2030.

Σε κάθε περίπτωση, ο αφορισμός για τον ακριβό λιγνίτη προϋποθέτει ότι υπάρχει εκτίμηση για την τιμή του φυσικού αερίου και τα δικαιώματα εκπομπών για τα επόμενα χρόνια, τη στιγμή που και για ένα μήνα οι προβλέψεις είναι επισφαλείς. Δεν θα κάνω βέβαια πρόβλεψη, μπορώ όμως να κάνω αναδρομή στους δύο τελευταίους μήνες.

Από τις αρχές Ιουνίου 2024 μέχρι σήμερα οι τιμές δικαιωμάτων κυμάνθηκαν μεταξύ 65 και 70 ευρώ, αλλά το φυσικό αέριο κυμάνθηκε από 30 €/MWh (EU Natural Gas TTF) στις αρχές Ιουνίου στα 38.7 στις 8 Αυγούστου με ανοδικές τάσεις. Υπόψιν ότι για την παραγωγή μιας ηλεκτρικής μεγαβατώρας χρειάζεται φυσικό αέριο με θερμικό ενεργειακό περιεχόμενο δυο μεγαβατώρες για απόδοση σταθμού 50%. Με αυτές τις τάσεις στις τιμές, η Πτολεμαΐδα 5 ανταγωνίζεται οικονομικά ως σταθμός βάσεως ακόμη και τη σύγχρονη μονάδα φυσικού αερίου Άγιος Νικόλαος 2.

Με βάση τα στοιχεία του Ιουλίου 2024 εκτιμώ ότι για μερικά χρόνια ακόμη θα χρειαζόμαστε εφεδρικούς λιγνιτικούς σταθμούς, αλλά και για λόγους εθνικής ενεργειακής ασφάλειας στα ταραγμένα χρόνια που διαφαίνονται στην ευρύτερη περιοχή, είναι απαραίτητη η λειτουργία της Πτολεμαΐδας 5 ως σταθμού βάσεως.

Εκ των πραγμάτων, ο λιγνίτης θα διατηρηθεί στην επικαιρότητα για την Ελλάδα για ένα ακόμη λόγο που δεν ελέγχεται. Η εμπλοκή της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή αντιγράφοντας μεθόδους της Δύσης είναι ζήτημα χρόνου. Διαφαίνεται ότι θα εξοπλίζει χώρες του Περσικού Κόλπου για να πολεμήσουν τη Δύση αντιστρέφοντας το πρότυπο Ουκρανίας. Με τα στενά του Ορμούζ κλειστά, ο ενεργειακός πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ευρώπης θα έχει απρόβλεπτες ενεργειακές συνέπειες που αφορούν μεταξύ άλλων και τα μακροχρόνια συμβόλαια Γαλλίας και Γερμανίας με το Κατάρ.

Επίλογος

Αντί να κάνει τη χάρη ο υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας στο κουιντέτο ηλεκτροπαραγωγών να συνδιαλέγεται μαζί τους, για να κλειδώσουν τη τιμή του Αυγούστου στα 18 λεπτά, νομίζω ότι θα ήταν ορθότερο να καταφύγει στην Επιτροπή Ανταγωνισμού, συνεπικουρούμενη από τη ΡΑΕ, να αντιμετωπίσουν το θέμα σε άλλη βάση. Οι ρίζες του προβλήματος είναι εδώ, με το ιδίωμα της απομονωμένης τοπικής αγοράς· ας μη καλλιεργούμε την αυταπάτη ότι θα λυθεί το πρόβλημα στις Βρυξέλλες.

Το ευρωπαϊκό ενεργειακό Target Model είναι υπόδειγμα και αποκορύφωση μονοπωλιακής πρακτικής κατά τη γνώμη μου, απλά και μόνο για την επιβολή του οριακού κόστους. Με επίφαση ανταγωνισμού, το μενού ξεκινάει με τις φθηνότερες προσφορές και στο τέλος έρχεται το «κερασάκι», η ακριβότερη οριακή προσφορά, διαγράφει την ανταγωνιστική αξιολόγηση και επιβάλλεται χαριστικά σε όλους και όχι αποκλειστικά για την οριακή ποσότητα που προσφέρει. Γιατί όλη αυτή η θεατρική παράσταση ανταγωνισμού;

Διαβάζω σε καλοζυγισμένο νομικό άρθρο: «Το μοντέλο-στόχος -το μοντέλο της χονδρικής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας- στοχεύει στη σταδιακή εναρμόνιση, μέσω της σύζευξης, των διαφορετικών εθνικών αγορών ηλεκτρικής ενέργειας, έτσι ώστε να μπορεί να δημιουργηθεί μια ενοποιημένη αγορά ηλεκτρικής ενέργειας της ΕΕ». Πόσο εναρμονισμένοι και ενοποιημένοι είμαστε εδώ στο ακρωτήρι των Βαλκανίων, παραδομένοι σε ολιγοπώλιο πέντε καθετοποιημένων παραγωγών; (Εξ ου η προσωνυμία «κουιντέτο») Μα αμφιβάλλετε ότι η εναρμόνιση σταματά στους πέντε; Και γιατί οι δεσπόζοντες παραγωγοί να συμμετέχουν και στη λιανική με τη φενάκη του παρόχου;

Και η αντιλιγνιτική πολιτική δεν είναι εξόχως μονοπωλιακή και αντιπεριβαλλοντική υπέρ του φυσικού αερίου, στο οποίο καταλογίζουμε μόνο το διοξείδιο του άνθρακα και αγνοούμε το επιβλαβέστερο μεθάνιο;

Για τα ενεργειακά και πολλά άλλα, εξ ίσου σοβαρά, χρειαζόμαστε εκσυγχρονισμό των δημοκρατικών θεσμών και όχι απλά ένα καλύτερο επιτελικό κράτος. Το όραμα αυτό δυστυχώς παραμένει στα αζήτητα στην παρούσα πολιτική σκηνή. Ο εκσυγχρονισμός των δημοκρατικών θεσμών μας δεν είναι απλά όραμα, είναι επιτακτική ανάγκη πλέον.

ΝΑΙ, μου λείπει το δικαίωμα να εκλέγω τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Ασφυκτιώ από την έλλειψη ελεγκτικών θεσμών, χωρίς τους οποίους οι κυβερνήσεις αυθαιρετούν και η αντιπολίτευση συμβιβάζεται ή εκτροχιάζεται ακόμη και σε συνταγματικά θέματα διάκρισης εξουσιών. 50 χρόνια από τη μεταπολίτευση χρειαζόμαστε εκσυγχρονισμό του Συντάγματος και αναθεωρήσεις στο καθεστώς της απόλυτης πρωθυπουργικής εξουσίας της εποχής μας.

ΟΧΙ, δεν πιστεύω ότι οι υπουργοί μπορούν να κυβερνάνε με τους συμβούλους τους ανεξέλεγκτοι, χωρίς αξιοκρατική στελέχωση, όπως ευτυχώς έχουμε ακόμη στην Άμυνα και την Εξωτερική Πολιτική.

ΒΕΒΑΙΩΣ, θα πρέπει η κεντρική εξουσία να ελέγχεται από θεσμικά όργανα και να μη μονοπωλεί την εξουσία ερήμην της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ειδικότερα μάλιστα στα θέματα των ΑΠΕ, όπου τον πρώτο λόγο θα πρέπει να έχει η Περιφέρεια, με δικαίωμα συμμετοχής στην παραγωγική διαδικασία.

ΤΕΛΟΣ, στην παθητική αντίληψη του πολίτη «ιδιώτη» με τη στάση «τι να κάνουμε; στην Ελλάδα ζούμε».

Ίσως πείτε Temper Τantrum! ΝΑΙ είναι έκρηξη θυμού και αγανάκτησης η καθημερινή διαπίστωση επικυριαρχίας του τόπου από λίγες οικογένειες που χρησιμοποιούν ως εργαλεία πλουτισμού κανάλια, εφημερίδες και «αθλητικές» ομάδες και με συνταγματική ανοχή ελέγχουν εκλεγμένες κυβερνήσεις.

Για να επανέλθω στο θέμα μου, θεωρώ απαραίτητη την ίδρυση Ανεξάρτητης Αρχής Ενεργειακής Πολιτικής και μιας ακόμη για το περιβάλλον και την προσαρμογή στη κλιματική αλλαγή. Η επικέντρωση στο διοξείδιο του άνθρακα και μόνο, ως πολιτική που αντιμετωπίζει το πρόβλημα, δεν είναι απλά κοντόφθαλμη, είναι μανδύας επιχειρηματικής κερδοφορίας.