Να καταλάβουμε για να προλάβουμε
Θέμα για μελέτη: Σε ένα φαινομενικά αθώο παιχνίδι μπάσκετ μεταξύ μαθητών Λυκείου, μια έντονη αντιπαράθεση ξέσπασε όταν τρεις έφηβοι, απογοητευμένοι από την ήττα τους στην τελευταία φάση του αγώνα, άρχισαν να διαπληκτίζονται. Η κατάσταση αρχικά περιορίστηκε σε λεκτικές αντιπαραθέσεις και λίγες σπρωξιές, όμως, η ένταση γρήγορα κλιμακώθηκε. Ένας από τους εφήβους έβγαλε ξαφνικά ένα μαχαίρι και το έστρεψε προς τον μέχρι πριν λίγο συμπαίκτη του. Το σοκ δεν προήλθε μόνο από την επικινδυνότητα της κίνησης, αλλά κυρίως από τη σκοτεινή αλλαγή στο βλέμμα του που, από χαλαρό και φιλικό, έγινε ψυχρό και άδειο.
Με την ψύχραιμη παρέμβαση προπονητών, παικτών και θεατών η κατάσταση εξομαλύνθηκε και το μαχαίρι ξαναμπήκε στο σάκο κυριολεκτικά και μεταφορικά. Μετά, τηρήθηκε ο άγραφος κανόνας του δρόμου: Να δώσουμε τα χέρια και να πούμε «φίλοι». Ο κανόνας αυτός δεν αποσκοπεί μόνο στη συμφιλίωση, αλλά στο να μπορέσει ο ένας να μπει στη θέση του άλλου. Είναι σαν να λένε αυτοί που καβγάδισαν, «δεν συγχωρώ την πράξη σου, αλλά την κατανοώ». Μετέχω ως μέλος μιας παρέας, γειτονιάς και κοινότητας, όχι για να επιβάλω τη δική μου επιθυμία αλλά για εμπεριέξω τον εαυτό μου σε αυτή.
Τέλος καλό, όλα καλά; Όχι ακριβώς. Το μαχαίρι παραμένει στο σάκο του παιδιού για να χρησιμοποιηθεί την επόμενη φορά που θα θυμώσει, εκτός αν, στο μεταξύ, μάθει να διαχειρίζεται διαφορετικά την οργή και την επιθετικότητά του. Και για να συμβεί αυτό πρέπει να μιλήσει, να ακούσει, να εκφραστεί, να ανακουφιστεί, να ελπίσει, να πιστέψει και να απελευθερωθεί από όσα τον βαραίνουν, τον εμποδίζουν, τον δυσκολεύουν, τον πνίγουν.
Το φαινόμενο της βίας των ανηλίκων από την πανδημία και μετά βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων, ενώ παράλληλα αποτελεί πόλο τηλεθέασης και επισκεψιμότητας για τα ΜΜΕ. Μεταξύ άλλων, ως αιτίες των βίαιων ξεσπασμάτων της γενιάς Ζ αναφέρονται η παραμέληση από τους γονείς, το προηγούμενο ιστορικό βίας στην οικογένεια, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και η συμμετοχή σε συμμορίες. Ταυτόχρονα όμως, υποτιμάται πολλές φορές το γεγονός ότι η βία των νέων αντανακλά ευρύτερες κοινωνικές και θεσμικές αδυναμίες. Οφείλουμε, λοιπόν, να αναζητήσουμε εκείνες τις αιτίες της βίας που συνδέονται με την ίδια την Πολιτεία, τη λειτουργία των θεσμών και τις μεγάλες αφηγήσεις της εποχής
Οι ενήλικες που εμπλέκονται στη διαπαιδαγώγηση των εφήβων είναι αυτοί που μέσα από την οριοθέτηση και την καθοδήγησή τους θα τους βοηθήσουν να συνειδητοποιήσουν ότι ελευθερία σημαίνει ευθύνη και ότι η βία, σε οποιαδήποτε μορφή της, δεν είναι ποτέ λύση. Εάν πάλι οι σημαντικοί για τον έφηβο ενήλικες αδυνατούν να αναλάβουν αυτόν τον ρόλο, η ίδια η Πολιτεία και οι μηχανισμοί της πρέπει να ενεργοποιηθούν και να δράσουν άμεσα και δημιουργικά, έτσι ώστε να βοηθήσουν τον νέο, πρωτίστως να αποκτήσει εμπιστοσύνη στους θεσμούς και στη συνέχεια να αποκτήσει νόημα γι’ αυτόν η ίδια η διαδικασία της κοινωνικοποίησης, με την παράλληλη συγκρότηση της ατομικής του ταυτότητας.
Στην εποχή της μετανεωτερικότητας, η κουλτούρα του κενού κάνει πολύ δύσκολη τη νοηματοδότηση της καθημερινότητας για όλους, πόσο μάλλον για όσους τώρα ανακαλύπτουν τον εαυτό τους και αναζητούν το νόημα της ζωής τους. Η εφηβεία είναι η ηλικία στην οποία τα συναισθήματα βιώνονται στον υπερθετικό βαθμό. Όταν η βία γίνεται τρόπος ζωής και η επίδειξη δύναμης σκοπός, η επιβολή και η επικράτηση ταυτίζονται με την καταξίωση και τη νίκη. Τα ιδεώδη της κοινωνικοποίησης και της συμμετοχής σε μια ομάδα χάνονται και μαζί τους χάνεται η χαρά της επικοινωνίας και της συντροφικότητας.
Η ρηχή κοινωνικοποίηση που προσφέρουν τα social media όχι μόνο δεν καταστέλλει τις επιθετικές ενορμήσεις, αλλά αντίθετα τις ενισχύει. Οι έφηβοι σταματούν να είναι φίλοι, να αλληλεπιδρούν, να μετέχουν στην κοινότητα και γίνονται άψυχα προφίλ που λειτουργούν ανταγωνιστικά με σκοπό τον εντυπωσιασμό. Η εικονική κοινωνικοποίηση, η ρευστότητα των κοινωνικών δεσμών, η έλλειψη προσωπικού νοήματος και ο ναρκισσισμός που προωθούν τα social media αποτελούν βάση για την ανάπτυξη μίας νέου τύπου ψυχοπαθολογίας, που τόσο οι ειδικοί ψυχικής υγείας όσο και η Πολιτεία οφείλουν να τη διερευνήσουν και στη συνέχεια να παρέμβουν για να την περιορίσουν.
Εκπαιδευτικοί εξουθενωμένοι, χωρίς εποπτεία, υποστήριξη και καθοδήγηση, συναντιούνται με γονείς αγχωμένους και απορροφημένους από πρακτικά προβλήματα που δεν αναγνωρίζουν τα παιδιά τους όταν μαθαίνουν για αντικοινωνικές συμπεριφορές, που δεν μπορούν να καταλάβουν τι και γιατί έχει συμβεί.
Ο έφηβος που έβγαλε μαχαίρι μετά τον αγώνα μπάσκετ εξέφρασε με τον πιο λάθος τρόπο το αδιέξοδό του στο σπίτι, στο σχολείο, στην παρέα, στην πόλη. Δεν υπάρχει δικαιολογία γι’ αυτό που έκανε, αλλά υπάρχει εξήγηση. Αυτήν προσπαθούμε να βρούμε, μαζί του και όχι απέναντί του, για να πετάξει το μαχαίρι και όχι απλώς να το κρύψει. Εξαρτάται από τον ίδιο, από τους γύρω του και από εμάς, αν θα τα καταφέρει. Η επιτυχία θα είναι δική του και η αποτυχία όλων μας.
Ε.Π.Α.Ψ.Υ.- Πρόγραμμα πρόληψης και ψυχοκοινωνικής παρέμβασης στη βία και στη νεανική παραβατικότητά
• Αλέξανδρος Καλαβρής, Επιστημονικά Υπεύθυνος, Ψυχολόγος MSc, PhD (c)
• Φαίη Μπορμπαντωνάκη, Διοικητικά Υπεύθυνη, Κοινωνική Ανθρωπολόγος, MSc
• Δανάη Κοκορίκου, Κλινική Ψυχολόγος, MSc,
• Βικτώρια Κατσιαμάκη, Ψυχολόγος, MSc, PhD (c)
• Μελίνα Τσιόδρα, Κλινική Ψυχολόγος, MSc
• Αναστασία Βενέτη, Ψυχολόγος
• Χαράλαμπος Παπαγιαννόπουλος, Κοινωνικός Λειτουργός, MSc
