Γράφει ο Γιώργος Ν. Παπαθανασόπουλος
Δημοσιογράφος – Δημοσιολόγος
Δηµοσιογράφος – Δηµοσιολόγος
Eξήντα χρόνια πέρασαν από την έρευνα του περιοδικού «Εποχές» (τεύχος 22, Φεβρουάριος 1965) για τη µετανάστευση των Ελλήνων σε διάφορες χώρες. Το γενικό ερώτηµα που έθεσε το περιοδικό ήταν «Μετανάστευση: Ευλογία ή κατάρα;». Σε αυτό απάντησαν πολιτικοί (Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Αριστίδης Πρωτοπαπαδάκης, Ανδρέας Παπανδρέου, Ηλίας Ηλιού), οικονοµολόγοι (Ιωάννης Πεσµαζόγλου, Αδαµάντιος Πεπελάσης, Εµµανουήλ Μάρκογλου), εκπρόσωποι των βιοµηχάνων και των εµπόρων (Γεώργιος Δράκος, Χρήστος Πανάγος) και εκπρόσωποι των συνδικάτων (Ορέστης Χατζηβασιλείου και Κώστας Παπαϊωάννου). Οι απαντήσεις τους παρουσιάζουν ενδιαφέρον γιατί εκφράζουν, κατά τεκµήριο, όλους όσοι διαµόρφωσαν τον τρόπο ζωής των Ελλήνων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το αποτέλεσµα των πολιτικών που προτάθηκαν και υλοποιήθηκαν, που το αποτέλεσµα δείχνει ότι ήσαν αποτυχηµένες ως προς τη µετανάστευση των νέων και ως προς το δηµογραφικό.
▽▽▽
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, πρώην πρωθυπουργός και αρχηγός της ΕΡΕ, του κόµµατος της αξιωµατικής αντιπολίτευσης, θεωρούσε «ευλογία Θεού» τη ροπή των Ελλήνων να απλώνουν τη δράση τους σε όλο τον κόσµο, παλαιότερα ως άποικοι και αργότερα ως µετανάστες. Την παροδική προσφορά εργασίας Ελλήνων σε ξένες χώρες ονόµασε «αγαθό», που προέκυψε από ένα αναγκαίο κακό. Πίστευε ότι µε κατάλληλες συνθήκες, οι αναχωρούντες για εργάτες στην ξενιτειά θα ξαναγυρίσουν εφόσον προχωρήσει ο εκσυγχρονισµός της ελληνικής οικονοµίας και η εντατική εκβιοµηχάνιση.
Η πρόβλεψή του αποδείχθηκε λανθασµένη. Οι περισσότεροι Έλληνες έµειναν στο εξωτερικό και οι απόγονοί τους, κυρίως µε τους µεικτούς γάµους, συν τω χρόνω αφοµοιώνονται. Λανθασµένη αποδείχθηκε επίσης η πρόβλεψή του, ότι η πρόοδος της ελληνικής βιοµηχανίας, θα είχε ως αποτέλεσµα «να µειώνεται ο αριθµός εκείνων που φεύγουν έξω από τα όρια της χώρας και θα εξασφαλίζεται παράλληλα σε όσους παλιννοστούν εργασία που θα αξιοποιεί την ικανότητα και τις γνώσεις τους». Στην ουσία δεν υπήρξε καµία τόσο σηµαντική πρόοδος στη βιοµηχανία.
▽▽▽
Ο Αριστείδης Πρωτοπαπαδάκης, βουλευτής Κυκλάδων της ΕΡΕ βλέπει θετικά τη µετανάστευση των Ελλήνων. Σηµειώνει πως για τον Έλληνα µετανάστη -στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης π.χ.- «πέραν από την τεχνολογική του κατάρτιση, υπάρχει η µεγάλη ωφέλεια ότι όχι µόνο βλέπει αλλά και ζει τη ζωή των χωρών αυτών µε την οργάνωση, την τάξη και τη θετικότητα, που την χαρακτηρίζουν. Ανοίγουν τα µάτια του… Για τον Έλληνα µετανάστη δηλαδή, εκτός από την υλική ωφέλεια -αυτό είναι το συνηθέστερο- υπάρχει και η ηθική ωφέλεια, που µπορεί να γίνει µεγαλύτερη µε µια διαπαιδαγώγηση που να συσχετίζει κάπως αυτά που βλέπει και ζει εκεί µε τις συνθήκες ζωής εδώ». Δικαιολογεί και τη διάλυση της οικογένειας µε τη µετανάστευση, συγκρίνοντάς την µε τη ζωή του ναυτικού: «Όσο για την οικογένεια, της λείπει βέβαια ο γιος, ο αδελφός, σπανιότερα ο σύζυγος… Και όταν πρόκειται για µετανάστη, τουλάχιστον η οικογένεια τον ξέρει σε στεριά επάνω και µάλιστα πολιτισµένη. Τί να πούµε για την οικογένεια του ναυτικού, που τον νιώθει να θαλασσοδέρνεται τις περισσότερες ηµέρες του χρόνου;…».
Ο Αρ. Πρωτοπαπαδάκης δεν µπόρεσε να διακρίνει πως η ζωή λ.χ. στη Γερµανία δεν έχει καµία σχέση µε αυτήν στην Ελλάδα, που, στην ουσία της, είναι πολύ πιο όµορφη. Έφερε επίσης ατυχές παράδειγµα µεταξύ µετανάστη και ναυτικού. Του διέφυγε ότι ο ναυτικός είναι εργαζόµενος που γυρίζει στην Ελλάδα όπου είναι το σπίτι και η οικογένειά του, ενώ ο µετανάστης µένει µόνιµα στην ξένη χώρα και εκεί είναι πλέον το σπίτι του…
▽▽▽
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, ως βουλευτής Αχαΐας του κυβερνώντος κόµµατος της Ενώσεως Κέντρου, εκφράζει επιγραµµατικά την πεποίθηση, την οποία αορίστως στηρίζει «σε µια πλήρη ανάλυση, λογική και ιστορική», ότι «η µετανάστευση στο εξωτερικό είναι κατά βάση επιζήµια για τη χώρα µας», γιατί «δεν ωφελεί την οικονοµική ανάπτυξή της». Αφού αναγγέλλει µέτρα που θα λάβει η κυβέρνηση, εκφράζει την απαισιοδοξία του για το µέλλον των Ελλήνων µεταναστών: «Ο µετανάστης… ζώντας σε µια κοινωνία ανώτερης υλικής στάθµης είναι µοιραίο να αφοµοιωθεί από αυτήν γρήγορα ή αργά. Θα απαιτηθεί µια συστηµατική προσπάθεια -η οποία µέχρι τώρα δεν έχει γίνει- µε τη συνδροµή του κράτους, της εκκλησίας και των πνευµατικών εκπροσώπων του τόπου, για να ανανεώνεται η εθνική παράδοση των αποδήµων Ελλήνων».
Είναι λυπηρό που τα ωραία που είπε ως βουλευτής τα ξέχασε ως πρωθυπουργός. Διέλυσε τη βιοµηχανία, χρέωσε υπέρµετρα την Ελλάδα, κυνήγησε την πολιτιστική µας κληρονοµιά, απαξίωσε την οικογένεια, εδίωξε την Εκκλησία, ανύψωσε σε αξία τη µετριότητα και καθιέρωσε τον κοµµατικό µηχανισµό.
▽▽▽
Ο Ηλίας Ηλιού, κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της Ε∆Α, σηµειώνει ότι µεταπελευθερωτικά η µετανάστευση πήρε ανησυχητικές διαστάσεις, µε αιχµή την εξαετία 1957-1963, κατά την οποία υπήρξε αληθινή θεοµηνία, µε 430.000 µετανάστες. Απαντά εµµέσως στους πολιτικούς της ΕΡΕ που είδαν στη µετανάστευση και θετικά σηµεία: «Πλεονεκτήµατα από τη µετανάστευση δεν υπάρχουν. Όσα, αντίθετα προβάλλονται δεν είναι παρά µια προσπάθεια της πολιτικής και οικονοµικής ηγεσίας να δικαιολογηθεί για τις ευθύνες της σε πράξεις και παραλείψεις που εξωθούν το ζωντανό και πολυτιµότερο κεφάλαιο τη χώρας έξω από τα σύνορα. Ακόµα και αν άµεσα η απώλεια τόσων ανθρώπων δίνει την αίσθηση µιας πρόσκαιρης ανακουφίσεως από την πίεση της απαλλαγής της ηγεσίας από την ευθύνη και τις σκοτούρες για τη δηµιουργία των όρων συγκρατήσεως του πληθυσµού δεν παύει να αποτελεί καθαρή απώλεια του πιο πολύτιµου παραγωγικού δυναµικού της χώρας». Και προσθέτει κατηγορηµατικά: «Η µετανάστευση σηµαίνει πτώχευση και παρακµή για τον τόπο». Στη συνέχεια προτείνει µέτρα για την αποτροπή της µετανάστευσης και τάσσεται υπέρ της εσωτερικής µετανάστευσης, από την ύπαιθρο προς τα αστικά και βιοµηχανικά κέντρα, µε το αιτιολογικό ότι θα περιορίσουν τη φυγή στο εξωτερικό.
Σωστές οι απόψεις του Ηλία Ηλιού, λανθασµένη η πρόβλεψη ότι η εσωτερική µετανάστευση θα περιόριζε τη διαρροή προς το εξωτερικό.
▽▽▽
Ο Ιωάννης Πεσµαζόγλου, υποδιοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος, αναφέρει τα θετικά και τα αρνητικά, που βλέπει στην τότε µετανάστευση των νέων ανθρώπων. Διαχωρίζει κατ’ αρχήν την οµαλή, όπως τη χαρακτηρίζει, µετανάστευση των είκοσι έως σαράντα χιλιάδων τον χρόνο -από αυτή, από το 1963 και µετά, που ξεπέρασε τις 100.000 ετησίως. Θετικά βλέπει τα ετήσια µεταναστευτικά εµβάσµατα- κυρίως από τους υπερπόντιους µετανάστες, αλλά αρνητικό γεγονός θεωρεί το ότι έτσι µειώνεται το εργατικό δυναµικό, χωρίς αντιστάθµισµα για τη χώρα, αφού οι περισσότεροι µετανάστες παρέµεναν ανειδίκευτοι και εποµένως και αν επέστρεφαν δεν θα προσέφεραν στον τόπο.
Στη συνέχεια ο Ι. Πεσµαζόγλου τονίζει τα οφέλη από τη σύνδεση της Ελλάδος µε την Κοινή Αγορά: _«Η είσοδος στην Κοινή Αγορά όχι µόνο δεν αποτελεί για την Ελλάδα αίτιο της εξόδου του πληθυσµού, όπως λέγεται µερικές φορές, αλλά είναι αντίθετα µια µέθοδος για την ανάσχεση της µετανάστευσης, αφού το πλαίσιο της Κοινής Αγοράς δηµιουργεί ευκαιρίες και κίνητρα για µια συγχρονισµένη διαδικασία αναπτύξεως».
Λανθασµένες οι προβλέψεις του Ι. Πεσµαζόγλου ως προς την Κοινή Αγορά. Ουδόλως απέτρεψε τη µετανάστευση. Αντιθέτως την διευκόλυνε. Έχει βάση η άποψή του, ότι υπάρχει διαφορά της οµαλής µετανάστευσης από µια ραγδαία ροή προς το εξωτερικό, µόνο που δεν πρακτικά δεν έγινε τίποτε για να αποτραπεί αυτή η ραγδαία ροή.
▽▽▽
Ο Αδαµάντιος Πεπελάσης, υποδιοικητής της Αγροτικής Τραπέζης της Ελλάδος, χαρακτηρίζει «οξύ πρόβληµα» τη µετανάστευση των Ελλήνων στο εξωτερικό και σηµειώνει πως οι αρνητικές επιπτώσεις στην ελληνική κοινωνία και οικονοµία είναι άµεσες. Όπως εξηγεί, δεν µεταναστεύει το «πλεόνασµα» της εργασίας αλλά ο αντιπροσωπευτικός τύπος, που ζητείται από τις βιοµηχανικές οικονοµίες της Δυτ. Ευρώπης. Επίσης ως αρνητικό αποτέλεσµα αναφέρει ότι ενώ ο νέος πριν φύγει στη Γερµανία δουλεύοντας στο χωράφι έκανε παραγωγική δουλειά, όπως και στην ξένη χώρα εργαζόµενος στο εργοστάσιο, όταν επιστρέφει στην Ελλάδα πυκνώνει τις τάξεις των παρασιτικών επαγγελµάτων, δίνοντας πρόσθετο βάρος αντί ανακούφιση στην ελληνική οικονοµία.
Τα σωστά που αναφέρει ο Αδ. Πεπελάσης ξεπεράστηκαν από τα γεγονότα.
▽▽▽
Ο Εµµανουήλ Μάρκογλου, ειδικός σύµβουλος Προεδρίας Κυβερνήσεως Γεωργίου Παπανδρέου, ασχολείται µε τον ελληνισµό των ΗΠΑ. Σηµειώνει ότι οι πρώτοι µετανάστες εργάσθηκαν σκληρά και τίµησαν τη γενέτειρά τους Ελλάδα και την «πατρίδα» τους Αµερική. Πάνω από όλα βοήθησαν οικονοµικά συγγενείς τους στην Ελλάδα και το χωριό τους από όπου ξεκίνησαν. Οι επόµενες όµως γενιές, που γεννήθηκαν εκεί, «δεν είναι µόνον Αµερικανοί πολίτες, είναι Αµερικανοί» τονίζει ο Εµµ. Μάρκογλου. Το συµπέρασµα που εξάγει είναι πως το θέµα των εργατών στη Γερµανία είναι ίσως περισσότερο άµεσο και επείγον, αλλά σοβαρό είναι και το θέµα της επικοινωνίας µε τους Αµερικανούς ελληνικής καταγωγής.
Ορθές οι απόψεις του Εµµ. Μάρκογλου. Προφανώς δεν εισακούστηκαν. Και δεν αναφέρει πως η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία και µόνον αυτή διασώζει στοιχεία της ελληνικής κληρονοµιάς τους.
▽▽▽
Ο Γεώργιος ∆ράκος, πρόεδρος του Συνδέσµου Ελλήνων Βιοµηχάνων, ως προς την κίνηση των Ελλήνων, κυρίως προς Γερµανία, Βέλγιο και Ελβετία, θεωρεί πρόωρο να κρίνει αν πρόκειται για µετανάστευση, µε την έννοια της οριστικής αποµάκρυνσης από την πατρίδα, ή µόνο για σταδιοδροµία στις χώρες υποδοχής, αλλά του φαίνεται πιθανότερο ότι το πρώτο θα συµβεί. Και επισήµανε, το 1965: «Η Ελλάδα καταντά µια χώρα δηµογραφικώς φθίνουσα. Η κίνηση προς την αλλοδαπή όχι από το πλεόνασµα, αλλά από το πληθυσµιακό υστέρηµα της χώρας, είναι δυσάρεστη και στην περίπτωση που θα αποβεί πραγµατική µετανάστευση θα καταστεί πολιτικά ολέθρια, θα αποδυναµώσει τη χώρα πολιτικά και στρατιωτικά».
Σωστές οι παρατηρήσεις και οι προβλέψεις του Γ. Δράκου, που προφανώς δεν εισακούστηκαν, όπως και άλλα που είπε για την αποβιοµηχάνιση της Ελλάδος.
▽▽▽
Ο Χρήστος Πανάγος, πρόεδρος του Εµπορικού και Βιοµηχανικού Επιµελητηρίου Αθηνών, επισηµαίνει πως «για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία η δηµογραφική εξέλιξη -το 1965- της χώρας εµφανίζεται ζοφερά υπό την επίδραση δύο βασικών παραγόντων: πρώτον συνεπεία της συνεχώς µειούµενης φυσιολογικής αναπαραγωγής του ελληνικού πληθυσµού, εξ αιτίας του εκουσίου περιορισµού των γεννήσεων και δεύτερον συνεπεία της αθρόας µεταναστεύσεως προς χώρας των τεσσάρων ηπείρων: Αµερικής, Αφρικής, Ωκεανίας, Ευρώπης». Προς περιορισµό της µετανάστευσης ο Χρ. Πανάγος προτείνει µέτρα προς ενηµέρωση των µελλόντων να µεταναστεύσουν για το τί θα αντιµετωπίσουν στη χώρα που θα εργασθούν και ενεργό ενδιαφέρον της Πολιτείας γι’ αυτούς.
Ορθές οι απόψεις του Χρήστου Πανάγου, που δεν εφαρµόστηκαν.
▽▽▽
Ο Ορέστης Χατζηβασιλείου, γενικός γραµµατέας της Εκτελεστικής Επιτροπής των «115» Συνεργαζοµένων Εργατικών Σωµατείων, τονίζει πως όταν οµιλεί για µετανάστευση εννοεί όχι τη φυσιολογική, αλλά την έκτακτη, τη φυγή κυριολεκτικώς χιλιάδων εργατών, εργατών γης και βιοµηχανικών εργατών, προς τον κοινό ευρωπαϊκό χώρο. Σηµειώνει µε έµφαση πως «κανείς σοβαρός άνθρωπος δεν µπορεί να µιλήσει για ευλογία Θεού»_ και προσθέτει: «Πλεονεκτήµατα γενικά της µετανάστευσης δεν υπάρχουν…Η Κυβέρνηση έχει εθνική υποχρέωση να πάρει όλα τα κατάλληλα µέτρα για να περιορίσει αρχικώς τη µετανάστευση και κατόπιν µε την εκβιοµηχάνιση της χώρας, να την εξαλείψει οριστικά».
Ορθές οι επισηµάνσεις του Ορ. Χατζηβασιλείου, µόνο που στην πράξη ο ίδιος και ο ιεδεολογικός του χώρος ήταν κατά της εκβιοµηχάνισης.
▽▽▽
Τέλος ο Κώστας Παπαϊωάννου, αναπλ. γεν. γραµµατέας της συντηρητικής Γενικής Συνοµοσπονδίας Εργατών Ελλάδος επιχειρεί, ως προς τη µετανάστευση, να ισορροπήσει µεταξύ «ευλογίας» και «κατάρας». Από τη µια αναφέρει «είµαστε υποχρεωµένοι να παραδεχθούµε ότι το 1965 υπήρχε στη χώρα πλεόνασµα προσφοράς εργασίας, που επιβαρύνει το εθνικό και οικογενειακό εισόδηµα και δηµιουργεί και διογκώνει το φαινόµενο της ανεργίας»_ και εποµένως η µετανάστευση _«δεν µπορεί και δεν πρέπει να εµποδισθεί, προς το παρόν τουλάχιστον, αφού υπάρχει τρόπος να αποβεί ωφέλιµη για τη χώρα µας, για τον µετανάστη, για την οικογένειά του»_. Από την άλλη καλεί το Κράτος να µεριµνήσει και να εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις ώστε οι µετανάστες αυτοί να µη χαθούν για τη χώρα µας, να επιστρέψουν και να αξιοποιηθούν στην προσπάθεια της οικονοµικής ανάπτυξης της Πατρίδας…
Ανέρειστη αισιοδοξία, ευχολόγια και παραινέσεις χωρίς αντίκρισµα.
Η µετανάστευση µετά εξήντα χρόνια
Από τις απαντήσεις στις «Εποχές», το πρώτο και καίριο συµπέρασµα είναι πως στα εξήντα χρόνια που κύλησαν, η χώρα µας δεν µπόρεσε να ανακόψει τη µετανάστευση των Ελλήνων στο εξωτερικό. Λόγια, υποσχέσεις, διαβεβαιώσεις πολλές – όµως το αποτέλεσµα είναι κάτω της βάσεως.
Αντίθετα, ποιοτικά στις ηµέρες µας η µετανάστευση είναι δυσµενέστερη για τη χώρα από ό,τι ήταν κατά τις δεκαετίες 1950-1960. Τότε αναχωρούσαν για το εξωτερικό ανειδίκευτοι εργάτες, αγρότες, παιδιά πολύτεκνων οικογενειών. Μετά το 2010 φεύγουν κυρίως επιστήµονες διαφόρων ειδικοτήτων.
Κατά τα έτη 2019-2022 εγκατέλειψαν τη χώρα 283.801 άνθρωποι, που ανήκουν στον οικονοµικά ενεργό πληθυσµό. Στις πιο παραγωγικές ηλικίες (25-44 ετών) ήσαν 161.023. Αλλά και στις ηλικίες µε προοπτικές (15-24 ετών) στο ίδιο χρονικό διάστηµα, 2019-2022, αναχώρησαν για το εξωτερικό 70.951 άτοµα. Σηµειώνεται ότι η απασχόληση των νεότερων ηλικιών στη βιοµηχανία είναι η χαµηλότερη από όλες τις χώρες της Ε.Ε. (2,7%).
Η πληθυσµιακή κατάσταση στην Ελλάδα είναι επίσης χειρότερη από εκείνην του 1965. ∆ιότι η έξοδος από τη χώρα εκατοντάδων χιλιάδων καταρτισµένων ατόµων επιβαρύνεται από το πλεόνασµα των θανάτων έναντι των γεννήσεων. Η απογραφή του 2022 έδειξε 71.249 γεννήσεις έναντι 127.169 θανάτων. Άλλος αρνητικός παράγοντας σήµερα έναντι του 1965 είναι πως ενώ τότε η παρουσία ξένων στη χώρα ήταν µηδενική, τον Ιούλιο του 2025 οι ισχύουσες άδειες διαµονής πολιτών τρίτων χωρών στην Ελλάδα ανέρχονται σε 508.499.
Η σηµερινή λίαν αρνητική κατάσταση επιβαρύνεται από την πίεση που ασκούν π.χ. οι κατασκευαστικές εταιρείες για έλευση εργατών από τρίτες χώρες. Κατά τους υπολογισµούς των ως άνω εταιρειών για την περίοδο 2024- 2026 το έλλειµµα των εργαζοµένων υπολογίζεται σε 55.000.
Η πληθυσµιακή κατάσταση στη χώρα θα γίνεται όλο και χειρότερη. Κατά τον Guardian, µε τις σηµερινές συνθήκες, ο πληθυσµός της χώρας το 2100 θα περιοριστεί στα 5,8 εκατοµµύρια και οι αλλοδαποί κάτοικοι θα φτάσουν το 1,5 εκατοµµύρια, ή το 20,5% του συνολικού πληθυσµού.
Κατά τα εξήντα αυτά χρόνια που πέρασαν, τα διάφορα µέτρα αντιµετώπισης του δηµογραφικού αποδείχθηκαν αναποτελεσµατικά, γιατί όλοι όσοι µας κυβέρνησαν προσπάθησαν να τα λύσουν µε την αδιέξοδη δυτική αντίληψη ζωής: µε τον ατοµισµό και την αυτονόµηση από τον Θεό και την κοινωνία, σε συνδυασµό µε τον διωγµό της φυσιολογικής αντίληψης περί του προορισµού του ανθρώπου.
Σήµερα όποιος µιλήσει για τα προφανή εγκληµατικά λάθη που κάνει ο Έλληνας σε βάρος του εαυτού του και της πατρίδας χαρακτηρίζεται «υπερσυντηρητικός» ή «υπερδεξιός» και εξοστρακίζεται κοινωνικά από τους «προοδευτικούς» εξουσιαστές. Και όµως οι αξίες, που έχουν τεθεί στο περιθώριο, δίνουν νόηµα στη ζωή Μεταξύ αυτών, ότι το παιδί θέλει πατέρα και µητέρα, ότι η γυναίκα και ο άνδρας ολοκληρώνονται ως ζευγάρι µε την απόκτηση και ανατροφή παιδιών, ότι δεν υπάρχουν γλυκύτεροι πόνοι από αυτούς του τοκετού, ότι η άµβλωση δεν είναι πράξη ανεξαρτησίας, αλλά δολοφονία, ότι ο κάθε Έλληνας οφείλει να αγαπά την πατρίδα του, που τον γαλούχησε και του έδωσε τα όποια εφόδια για τη ζωή του και να µένει πιστός σε αυτήν, ότι είναι αυτονόητη η Πίστη του Έλληνα στην Ορθοδοξία, ότι Πολιτεία και οικογένεια οφείλουν να µην υποτάσσονται στον ζωώδη -χωρίς κάποιον ανώτερο σκοπό- τρόπο ζωής, που καταποντίζει τον άνθρωπο στην απόλαυση και στην ηδονή.
Πρόσφατα, τίτλος καθηµερινής εφηµερίδας για το δηµογραφικό έγραψε την αλήθεια: «Το δηµογραφικό δεν λύνεται µε επιδόµατα». Όµως αυτό που χρειάζεται δεν είναι τόσο «η ουσιαστική στήριξη της γυναίκας που αποφασίζει να κάνει παιδί», που γράφεται στον υπότιτλο, όσο να έχει εµπνευσθεί και ενστερνιστεί ότι δεν υπάρχει ωραιότερη, ευτυχέστερη και σηµαντικότερη υπηρεσία στον εαυτό της και στην κοινωνία από τη γέννηση ενός παιδιού.
