Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη Φιλόλογος
Γιώργος Σεφέρης
«ΕΠΙ ΑΣΠΑΛΑΘΩΝ…»
(Πολιτεία 616)
Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον.
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρώ,
χαμένη στου μυαλού τ’ αυλάκια.
τ’ όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
«Τον έδεσαν χειροπόδαρα» μας λέει
«τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
πάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο,
κουρέλια.
Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος».
(Απόσπασμα)
Κατά την εφετινή απόδοση τιμής στο Πολυτεχνείο 1973, θυμόμαστε το παραπάνω εμβληματικό ποίημα, μεταφρασμένο στα γαλλικά και δημοσιευμένο από τον παρισινό Le Monde, 27 Αυγούστου 1971. Το τελευταίο ποίημα του Γιώργου Σεφέρη είχε γραφεί 31 του Μάρτη 1971, έξι περίπου μήνες πριν από το θάνατό του και έγινε γνωστό στην Ελλάδα 23 Σεπτεμβρίου του ίδιου χρόνου, την επομένη της κηδείας του ποιητή. Από την εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» είχε προκαλέσει ισχυρή εντύπωση.
Αυτή η έκφραση πολιτικής και ηθικής οργής, μπορεί να θεωρηθεί δεύτερος επίλογος της «Δήλωσης» Γιώργου Σεφέρη.
Τέλη Μαρτίου του 1969, η καταγγελία της άκρως επικίνδυνης καταπίεσης, «που κάλυψε τον τόπο», διαβάστηκε από τον ποιητή στα ελληνικά, ηχογραφήθηκε και σε αγγλική μετάφραση, αμέσως μεταδόθηκε από ξένους ραδιοφωνικούς σταθμούς. Ο δημιουργός, προσωπικότητα κύρους, θεωρώντας «χρέος» του να μιλήσει, έστρεψε την προβληματιζόμενη κοινή γνώμη σε όλον τον κόσμο, εναντίον της πρώτης φασιστικής δικτατορίας στην Ευρώπη, μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι υβριστές τού επέβαλαν κυρώσεις και ενημερωμένοι πολίτες από το εξωτερικό, τον σταματούσαν στο δρόμο, για να του σφίξουν το χέρι…
Σ’ αυτό το σημείο δεν παραλείπεται το γεγονός, ότι, υπό τον τρόμο που είχε επιβληθεί, όχι το σύνολο, αλλά η πλειονότητα των Ελλήνων κάλυπτε με σιωπή την αντίθεσή της, κατά το πρώτο διάστημα της δοκιμασίας. Πολύ ενωρίτερα όμως, από τα γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου, πλήθος απαιτούσε Δημοκρατία και Ελευθερία, συνοδεύοντας στην τελευταία τους κατοικία τον Γεώργιο Παπανδρέου (1968) και τον νεότερο εθνικό ποιητή (1971). Η αμφισβήτηση του καθεστώτος ήταν η πρώτη ήττα του.
Πρέπει να γνωρίζουν οι νέοι και οι νέες μας τις βάρβαρες διώξεις των επίορκων στρατιωτικών εναντίον εκατοντάδων πολιτών, επειδή διέπρατταν «το έγκλημα» της ελεύθερης συνείδησης. Και είναι δίκαιο να αναγνωρίζουμε ότι οι πνευματικοί μας άνθρωποι μοιράζονταν ίδια αντιμετώπιση με εκείνη των πολλών θυμάτων. Η εφιαλτική πραγματικότητα και ιδίως τα βασανιστήρια, δια των διεθνών μέσων ενημέρωσης, προξενούσαν αγανάκτηση και διαμαρτυρίες, από το Συμβούλιο της Ευρώπης μέχρι τις ΗΠΑ, των οποίων τμήμα της κοινής γνώμης κατέκρινε την ηγεσία τους, για την υποστήριξη που παρείχε στο εγκληματικό καθεστώς.
Από τα πρώτα μέτρα του ήταν η επιβολή προληπτικής λογοκρισίας. Κάποιες προσπάθειες να δημοσιοποιηθούν ελεύθερες απόψεις, απαγορεύονταν. Κατά την πρώτη περίοδο της εκτροπής, οι άνθρωποι των Γραμμάτων και των Τεχνών, ενώπιον της αστυνόμευσης του έργου τους κήρυξαν «σιωπηρή απεργία». Σταμάτησαν τις εκδόσεις βιβλίων, τις εμφανίσεις στον Τύπο, την οργάνωση καλλιτεχνικών εκθέσεων, εκφράζοντας την αντίθεση προς το καθεστώς και την άρνηση του εξευτελισμού από τη σφραγίδα των λογοκριτών. Γνωρίζομε βέβαια, ότι οι αυτόκλητοι σωτήρες ουδεμία σχέση είχαν με τη διανόηση και την απεχθάνονταν, αλλά η απουσία της αφαιρούσε από την εξουσία τους μια δήθεν καλή μαρτυρία.
«Γεννηθήτω Δημοκρατία»
Ενώ συνεχίζονταν έντονες οι αντιδράσεις στο εξωτερικό και πιθανόν με αμερικανική υπόδειξη, το φθινόπωρο του 1969 αίρεται η προληπτική λογοκρισία, αλλά την αντικαθιστά ένας εξοντωτικός νόμος περί Τύπου. Έστω υποκριτικό, αυτό το άνοιγμα ωθεί τους διανοούμενους στην έξοδο από την αναποτελεσματική, στο εξής, σιωπή και δρομολογούνται εξελίξεις, τελικά πολιτικής στόχευσης.
Στον χώρο του Τύπου τολμηροί εκδότες και δημοσιογράφοι, παρά τον κίνδυνο να συλληφθούν, παρουσιάζουν εικόνα πολεμική, με προσεκτική κριτική, προβολή αγωνιστικών συνθημάτων και ιδίως δημοσίευση πληροφοριών. Στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας «Έθνος» εντυπωσιάζει ο μεγάλος τίτλος «ΓΕΝΝΗΘΗΤΩ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ». Ενός αναγνώσματος σε συνέχειες. Αρκετοί βέβαια θα καταβάλουν το τίμημα της αξιοπρέπειάς τους και πρώτοι ο εκδότης της παραπάνω εφημερίδας Κώστας Κυριαζής, η δημοσιογράφος σύζυγός του Αρτεμισία και ο συνεκδότης Κώστας Νικολόπουλος. Καταδικάζονται σε ποινές φυλάκισης, μετά τη δημοσίευση σημαντικής συνέντευξης του Ιωάννη Ζίγδη και το «Έθνος» δεν κυκλοφορεί μετά τις 4 Απριλίου 1970. Δεν αίρεται η υποκρισία…
Τα «Δεκαοχτώ κείμενα» και το «Γράμμα» του Γιώργου – Αλεξάνδρου Μαγκάκη
Τον Ιούλιο 1970, υλοποιείται η απόφαση δεκαοχτώ επιφανών διανοουμένων, να κυκλοφορήσουν σε ένα τόμο ισάριθμα κείμενα, έμμεσης αντιστασιακής γραφής και ανεξάρτητης από κομματικές επιλογές. Αυτή η στάση διέκρινε και όλες σχεδόν τις κινήσεις διαμαρτυρίας. Το εν λόγω εγχείρημα έχει αναλάβει η Νανά Καλλιανέση, η γενναία ιδρύτρια των εκδόσεων «ΚΕΔΡΟΣ», χωρίς να αναγράφεται το όνομά της, για να μη στοχοποιηθεί, αλλά η φυλάκισή της αναβάλλεται προσωρινά.
Αξέχαστη παραμένει η υποδοχή του βιβλίου με χαρά και ελπίδα. Το πρώτο εξάμηνο έχουν διατεθεί περισσότερα από 14.000 αντίτυπα, αριθμός ικανοποιητικός για την εποχή. Ξένοι ραδιοφωνικοί σταθμοί, σε ελληνόφωνες εκπομπές μεταδίδουν τον ενθουσιασμό τους, μεταφράζεται στο σύνολό του το βιβλίο ή αποσπασματικά, και μάλλον η μεγάλη απήχηση αποτρέπει την κατάσχεσή του. Αναγνώστες – αναγνώστριες, διαβάζουν, ενδεικτικά, το εισαγωγικό ποίημα του Γιώργου Σεφέρη, με τίτλο «Οι γάτες τ’ Άη Νικόλα». – «Αιώνες φαρμάκι, γενιές φαρμάκι». Τις ποιητικές «Νύχτες» του Τάκη Σινόπουλου, το εφιαλτικό κείμενο «Γύψος» του Θανάση Βαλτινού ή την καίρια ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη. Γράφοντας την «Ποιητική», χτυπά και απαιτεί:
…………………
Το τι δεν πρόδωσες εσύ να μου πεις.
Εσύ κι οι όμοιοί σου, χρόνια και χρόνια,
…………………
Ξέρω: κηρύγματα και ρητορείες πάλι, θα πεις.
Ε, ναι λοιπόν! Κηρύγματα και ρητορείες.
Σαν πρόκες πρέπει να καρφώνονται οι λέξεις.
Να μην τις παίρνει ο άνεμος
(Απόσπασμα)
Προσθέτουμε ότι ακολούθησαν τα «ΝΕΑ ΚΕΙΜΕΝΑ» 1 και 2, με τις υπογραφές των προηγούμενων αλλά και άλλων λαμπρών συγγραφέων, ξανά από τον «Κέδρο».
Επιβάλλεται ωστόσο μια αλλαγή σκηνικού. Στις φυλακές Κορυδαλλού, έχουν συμπληρωθεί 19 μήνες μετά τον εγκλεισμό του Γιώργου – Αλέξανδρου Μαγκάκη. Ο εξαιρετικός καθηγητής του Ποινικού Δικαίου στην Αθήνα, που κατέβαλε το φόρο της αντιστασιακής δράσης του και στην απομόνωση επί τεσσερισήμισι μήνες, τον Φεβρουάριο 1971 γράφει το «Γράμμα από τη φυλακή προς τους Ευρωπαίους», τους οποίους θεωρεί συμπολίτες του. Ένας Ιταλός που αποφυλακίστηκε, τελικά μεταφέρει το «επικίνδυνο» κείμενο στο εξωτερικό.
Ο συγγραφέας επιζητεί συμπαράσταση στην πατρίδα μας και την προσπάθειά του στηρίζει στην έκθεση των απόψεών του για τη ζωή, την ελευθερία, τη δημοκρατία και για την πανανθρώπινη αλληλεγγύη. Συνθέτοντας έναν ύμνο των αξιών, που βάναυσα προσβάλλει η δικτατορία.
Από αυτόν τον πλούτο γραφής, δύσκολα επιλέγονται αποσπάσματα. Ο συγγραφέας αναρωτιέται «τι ήταν εκείνο που άγγιξε τις ευαίσθητες συνειδήσεις», ώστε να περάσουν στην Αντίσταση: «… ο λόγος αυτός δεν μπορεί παρά να είναι η βαθιά ταπείνωση, που σημαίνει η δικτατορία για σένα σαν άνθρωπο και για το λαό που ανήκεις… σου χαρίζονται μερικές ώρες, που αισθάνεσαι πως εκφράζεις κι εσύ την τιμή του ανθρώπινου γένους. Κι είναι αυτό η βαθύτερη δικαίωση, που μπορεί να νιώσει ο άνθρωπος. Γι’ αυτό το λόγο η αντίσταση είναι ο πιο άξιος αγώνας που γίνεται. Είναι η πιο δραματική έκφραση του ανθρώπου με συνείδηση».
Ίσως ήταν απρόσμενη η διεθνής μεγάλη διαδρομή του «Γράμματος». Εφημερίδες και περιοδικά το δημοσιεύουν από την Ευρώπη, μέχρι τη Λατινική Αμερική και η «Διεθνής Αμνηστεία» το τυπώνει σε πολλές γλώσσες. Η Ελλάδα ενημερώνεται από τους ευεργετικούς ξένους σταθμούς. Το «Γράμμα», που μακάρι να είχε κάθε ελληνικό σπίτι, γίνεται ένα ακόμη όπλο, με στόχο την ανομία των ελληνικών δίσεκτων χρόνων.
Προσπάθειες για τη δημιουργία ενός μετώπου αντίστασης.
«ΕΚΙΝ» και «ΕΜΕΠ»
Και πριν από τη Νομική και το Πολυτεχνείο κατά το 1973, η Ελλάδα δεν ήταν και δεν μπορούσε να είναι χώρα πολιτικής και ηθικής αλλοτρίωσης. Όσο χρόνο δεν επενέβαινε ο αυταρχισμός, καταβάλλονταν σοβαρές προσπάθειες, αποβλέποντας στη δημιουργία μετώπου αντίστασης. Ιδρύθηκαν μικρά βιβλιοπωλεία, όπως ο «Κάλβος» και η «Στροφή» που διέθεταν και μεταφρασμένα βιβλία προοδευτικών συγγραφέων, άγνωστων στους άξεστους της εξουσίας, που όπλιζαν αναγνώστες-στριες με ελεύθερη σκέψη και ανανέωση της αντίθεσής τους προς τον επιδιωκόμενο σκοταδισμό. Λειτουργούσαν και με τη «φιλότιμη προστασία» οργάνων της Ασφάλειας, έξω από την πόρτα τους…
Εξάλλου, κινδύνευε από …υπερκόπωση η τότε «Ασφάλεια». Παρακολουθούσε τα έτη 1970-72 και δυο συλλογικότητες με δράση αξιέπαινη, που πρόσφατα έγινε ευρύτερα γνωστή. Ήταν η «Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων», η ΕΚΙΝ, και η «Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων», η ΕΜΕΠ. Καθεμιά εφάρμοζε το δικό της πρόγραμμα, αλλά συνέπλεαν στην επιδίωξη να συσπειρώσουν και να προβληματίσουν το κοινό, απέναντι στα τρέχοντα ιδεολογήματα και ψεύδη.
Η ΕΚΙΝ ωθούσε τη σπουδάζουσα νεολαία να διεκδικήσει ακαδημαϊκές ελευθερίες και προοδευτική αλλαγή των προγραμμάτων σπουδών, με πρωταγωνιστές τους Παναγιώτη Κανελλάκη και Γιώργο Βερνίκο. Η ΕΜΕΠ, στραμμένη σε μεγαλύτερες ηλικίες, αποτελούσε πρωτοβουλία του Γιάγκου Πεσματζόγλου, οικονομολόγου και πανεπιστημιακού, με αρχική τη συμπαράσταση 25-30 φίλων του. Όπως η ΕΚΙΝ, η ΕΜΕΠ πλαισιωνόταν από εκλεκτά μέλη και εξαιρετικούς συνοδοιπόρους: Βιργινία Τσουδερού, οικονομολόγος, Ρόδης Ρούφος, διπλωμάτης – λογοτέχνης, οι δικηγόροι Γιώργος Κουμάντος και Σάκης Πεπονής, ο καθηγητής Ιωάννης Κακριδής και πολλοί άλλοι.
Στο κέντρο της Αθήνας, ΕΚΙΝ και ΕΜΕΠ οργάνωσαν συναντήσεις, 35 η πρώτη και 8 η δεύτερη, με μεγάλη συμμετοχή κοινού. Παρακολουθούσε ομιλητές, που ανέπτυσσαν θέματα γενικής πολιτικής, επιστημονικά και κοινωνικά, αλλά στην πραγματικότητα επρόκειτο για «αντιπαράθεση ιδεών». Οι ιδέες που προβάλλονταν, υπονόμευαν τις μεσαιωνικές επιδιώξεις της Χούντας. Στις αντικαθεστωτικές επιθέσεις – βολές διαδραμάτιζε ρόλο και ο διάλογος των ακροατών-τριών μετά το τέλος κάθε ομιλίας, με αποτέλεσμα να διαμορφώνονται σε πολίτες και να απορρίπτουν την κατασκευή υποχείριων της εξουσίας.
Ας βρεθούμε όμως νοερά στην οδό Πατησίων, 22 Μαρτίου του 1972. Η αίθουσα και ο εξωτερικός χώρος του θεάτρου ΑΛΦΑ, των παραστάσεων του Στέφανου Ληναίου και της Έλλης Φωτίου, κατακλύζεται από κόσμο, που παρακολουθεί τον Γερμανό Γκίντερ Γκρας, τον μεγάλο φιλελεύθερο συγγραφέα, προσκεκλημένο της ΕΜΕΠ. Παρουσιάζει, διεξοδικά, το θέμα «Το ΝΑΤΟ, η Ευρώπη και η Δημοκρατία». Οι ακροατές κρατούν μεταφρασμένο το κείμενο του ομιλητή, που εκθέτει και τις απόψεις του για τον καταστροφικό ρόλο της κοινωνικής συνήθειας. Προηγήθηκε τιμητική η προσφώνησή του και κλείνει την ομιλία του με μια παρότρυνση, διαχρονικής σημασίας: «Προσέξτε μη σας ξεγελάσουν με κάποιες καλές προθέσεις τους. Ελπίζω να μη συνηθίσετε»!
Πολυάριθμοι αστυνομικοί στους δρόμους γύρω από το θέατρο, έχουν προειδοποιήσει: Οι «εγγυητές» της δημόσιας τάξης, απαγορεύουν στο θέατρο «ΑΛΦΑ» τις παραστάσεις των έργων «Καληνύχτα Μαργαρίτα» του Γεράσιμου Σταύρου, με βάση το διήγημα «Μαργαρίτα Περδικάρη» του Δημήτρη Χατζή, καθώς και το «Επικίνδυνο Φορτίο» του Κώστα Μουρσελά. Σε σύντομο χρόνο εκτοπίζουν ηγετικά στελέχη της ΕΜΕΠ, προχωρούν στην παύση της λειτουργίας της παράλληλα με το τέλος της ΕΚΙΝ και κλείνουν το θέατρο ΑΛΦΑ. Το έδαφος όμως, που όλοι εργάστηκαν, παραμένει, για να αποδώσει και αυτό τους βλαστούς του, όπως το 1973 αποδείχτηκε.
Με το βλέμμα στην ελευθερία
Η ενδιάθετη και ενεργή αντίσταση των Ελλήνων, με τη συμβολή της πνευματικής ηγεσίας τους, οδήγησαν το 1973, στην κατάληψη της Νομικής και στο «Καύχημα νέον» στο Πολυτεχνείο. Η αιματηρή του κατάληξη έσπασε τελείως την τρομαγμένη σιωπή και στη θέση της ένας κλοιός απέχθειας έδωσε και άλλη διάσταση στο φόβο: φοβούνται τον λαό οι δεσμώτες του…
Σύμφωνα με τους κανόνες της Πολιτικής Επιστήμης που αφορούν τα υπό κατάρρευσιν δικτατορικά καθεστώτα, ενώπιον του αδιεξόδου η δικτατορία προσπαθεί να διασωθεί με μια πολεμική επέμβαση στο εξωτερικό. Σε κατάσταση αφροσύνης οργανώνει το πραξικόπημα εναντίον του Προέδρου Μακαρίου, επιδιώκοντας όχι την «Ένωση» αλλά την επέκταση της δικτατορίας στην Κύπρο και τη διαίρεση του νησιού, ενώ ανόητα υπολογίζει ότι το δήθεν εθνικό γεγονός θα στηρίξει την παρουσία της. Ωστόσο, οι δικτάτορες αδυνατούν να διαχειριστούν το φρικτό αποτέλεσμα και τον ελληνικό λαό. Αυτοδιαλύονται, με την εφιαλτική σκιά τους να καλύπτει μέχρι σήμερα την Κύπρο και την Ελλάδα. Και όπως γνωρίζομε, κατακτήσαμε την ελευθερία μας, μια πικρή ελευθερία, με ανοιχτό το εθνικό τραύμα της Κύπρου.
Το Πολυτεχνείο διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο στην πτώση του εγκληματικού καθεστώτος. Την επιτάχυνε και έγραψε ένα τέλος, αλλά συνεχίζεται ο αγώνας του Ελληνισμού εναντίον της τουρκικής παραβίασης του Διεθνούς Δικαίου, το 1974.
Τιμούμε τον αγωνιστή λαό και την πνευματική ηγεσία του. Ατενίζομε με συντριβή και ευλάβεια τους νεκρούς μας. Έδωσαν τη ζωή τους, διεκδικώντας με άγιο πάθος την Ελευθερία, από το πνευματικό κάστρο του Πολυτεχνείου της Αθήνας!
ΠΗΓΕΣ
Εκτός των βιβλίων που αναφέρθηκαν:
1. «Διανοούμενοι και Δικτατορία», Αφιέρωμα του περιοδικού «Η λέξη», ειδικό τεύχος, Απρίλης – Μάης ’87.
2. Γ.Α. Μαγκάκης, «Λόγος πράξη, 1965-1975», εκδόσεις Παπαζήση, 1977.
3. Δήμητρα Σαμίου, «Η Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων (ΕΜΕΠ)», 1970-1972, εκδόσεις Ασίνη, 2017.
4. Στέφανος Ληναίος, «ΕΜΕΠ – ΓΚΙΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ», Εφημερίδα των Συντακτών – Νησίδες, 28-29 Μαΐου 2022.
5. «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», της Εκδοτικής Αθηνών. Κεφάλαιο: Η Κυπριακή Δημοκρατία, 1959-1974.
Ο Γκίντερ Γκρας υπόσχεται στους Έλληνες
«Ελπίζω ΝΑ ΜΗ ΣΥΝΗΘΙΣΕΤΕ.
Προσέξτε μη σας ξεγελάσουν με κάποιες καλές προθέσεις τους.
…………..
Σε λίγο θα επιστρέψω στη χώρα μου και θα τους μιλήσω για το θάρρος σας και για την αλύγιστη αντίστασή σας. Θα μιλήσω για τον Γιώργο Μαγκάκη και τον Μπάμπη Πρωτόπαπα, που αυτή τη στιγμή δεν είναι μαζί μας. Είναι στα κελιά της ντροπής μαζί με αμέτρητους άλλους.
Ο χαιρετισμός μου είναι και μια υπόσχεση. Δεν πρόκειται να ξεχάσω και δεν πρόκειται να συνηθίσω…».
Μάρτιος του 1972 (Αποσπάσματα).
Ο μεγάλος Γερμανός συγγραφέας τήρησε απόλυτα την υπόσχεσή του.
