Χριστούγεννα στην Τέχνη: Γεωργίου Βιδάλη (απόδοση), Προσκύνηση των Μάγων (αρχές 18ου αιώνα)

Γράφει ο Γιάννης Ρηγόπουλος Δρ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑ.

Σπούδασε κλασική φιλολογία, ιστορία και αρχαιολογία, ιστορία της τέχνης και παιδαγωγικά.

Υπηρέτησε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.

Πεδία ερευνητικού ενδιαφέροντός του είναι η θεωρία της τέχνης και της λογοτεχνίας και η μελέτη της μεταβυζαντινής τέχνης και των διεικαστικών σχέσεών της με τη δυτική φλαμανδική, ιταλική τέχνη

Διαστάσεις: 74x47x2 εκ. (εικ. 1)

Πηγή: Ματθαίος 2, 1-12.

Τεχνική: Αυγοτέμπερα με προετοιμασία.

Συντηρητές: Μάριος και Αντρέας Θεοδόσης.

Προέλευση: Εικόνα από το δωδεκάορτο του τέμπλου του ναού του Αγίου Γεωργίου του Καμαριώτη της οικογένειας των Κομούτων Ζακύνθου.

Βιβλιογραφία: Αδημοσίευτη.

Πραγματεύομαι την εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων που αποδίδουμε στον Γεώργιο Βιδάλη με βάση την τυπολογική της κατάταξη· στον τύπο στον οποίο η Θεοτόκος παριστάνεται ανφάς, κατ’ ενώπιον και στον τύπο που εικονίζεται προφίλ.

Περιορίζω την εξέταση των τύπων αυτών σε μεταβυζαντινές εικόνες που ζωγραφίστηκαν με πρότυπα φλαμανδικά χαρακτικά. Του τύπου στον οποίο παριστάνεται η Θεοτόκος ανφάς, κατ’ ενώπιον πρότυπο στάθηκε χαρακτικό του Jan Sadeler 1 σε σχέδιο του M. de Vos1 και του άλλου με την Θεοτόκο προφίλ χαρακτικό του Jan Sadeler 1 σε σχέδιο του M. de Vos επίσης 2.

Αρχικά πραγματεύομαι την εικόνα του Γεωργίου Βιδάλη στον τύπο της Θεοτόκου σε ανφάς απεικόνιση.

Ο ζωγράφος μεταφέρει με την τεχνική της αυγοτέμπερας στην εικόνα του αυτούσια και αρκετά πιστά τη χαλκογραφία του Jan Sadeler 1 σε σχέδιο του M. de Vos (ό.π.) (εικ. 2). Η μεταφορά έχει γίνει με τέτοια πιστότητα και ακρίβεια που εύλογα αναρωτιέται κανείς αν αυτή οφείλεται στην ικανότητα και τη δεξιότητα του Γεωργίου Βιδάλη ή στη χρήση ημιδιαφανούς χαρτιού κατάλληλου για αντιγραφή σχεδίου ή στη χρήση ανθίβολου (ή ανθιβολίου).

Το αποτέλεσμα της μεταφοράς μάς απαλλάσσει από την υποχρέωση να κάνουμε λόγο για τον εικονογραφικό τύπο, τη σύνθεση και τη δομή του έργου, αλλά και για επιμέρους εικονογραφικά πεδία. Όλα είναι δοσμένα με ενάργεια και σαφήνεια, όπως το εικονογραφικό πεδίο της βρεφοκρατούσας Θεοτόκου καθιστής και των τριών Μάγων: του γονυπετή Μελχιόρ που είναι έτοιμος να φιλήσει το χέρι του Χριστού (εικ. 3), του Γάσπαρ που εικονίζεται στα δεξιά της Θεοτόκου (εικ. 4) και του Βαλτάσαρ (εικ. 5) στα αριστερά της (εικ. 6).

Στην αντιγραφική αυτή διαδικασία είναι επόμενο να μεταφέρονται στο μεταβυζαντινό έργο όλα τα παραστατικά στοιχεία του χαρακτικού. Ερευνητικό ενδιαφέρον δεν έχει βέβαια η ταύτιση των θεματικών μοτίβων, αλλά η διερεύνηση της προέλευσής τους και εάν ο σχεδιαστής τους, ο M. de Vos, είναι ο εμπνευστής και ο δημιουργός τους.

Δεν γνωρίζω, αν υπάρχει σχετική ερευνητική μελέτη των θεμάτων αυτών, όπως ακόμη για την προέλευσή τους και το στυλ των ενδυμάτων των Μάγων – βασιλέων.

Αν η ενδυματολογική τους διαφοροποίηση συνάδει με την ηλικία και εάν στη διαφοροποίησή τους εφαρμόζεται η αριστοτελική δέσμευση «τὸ εἰκὸς καὶ πρέπον» (Αριστοτέλης, Ρητορική, βιβλίο Γ’ 1408α,7, για το «πρέπον».

Ιδιαίτερη σημασία αποκτά η χρωματική επένδυση των προσώπων του χαρακτικού από τον χρωστήρα του Γεωργίου Βιδάλη στην εικόνα του. Πού έγκειται η σημασία της; Στη στυλιστική πιθανόν μετάλλαξη του φλαμανδικού προτύπου.

Να θυμίσω ότι το στυλ του χαρακτικού ανήκει στον Δεύτερο Διεθνή Μανιερισμό, ενώ η εικόνα του Γεωργίου Βιδάλη δημιουργείται στις αρχές του 18ου αιώνα· σε μια περίοδο δηλαδή που κυρίαρχο ήταν το στυλ Μπαρόκ.

Σ’ αυτή την πιθανή μετάλλαξη τί έχει μεταλλαχτεί και σε τί; Θα μπορούσε η χρωματική επένδυση να λειτουργήσει ως παράγοντας μετάλλαξης του γούστου, της αισθητικής του ζωγράφου αλλά και του αποδέκτη του έργου, της προσληπτικής διαδικασίας;

Σε παλαιότερο δημοσίευμά μας αναφερθήκαμε στην κοινωνική, ιδεολογική, εμβληματική και συμβολική λειτουργία του χρώματος (Γιάννης Ρηγόπουλος, Εικόνες της Ζακύνθου και τα πρότυπά τους, Αθήνα 2006, τ.Β’, σ. 182 όπου και η σχετική βιβλιογραφία).

Η αντιστοίχιση των χρωμάτων στην εικόνα του Γεωργίου Βιδάλη με κάποια από τις εν λόγω λειτουργίες αυτές είναι δυσχερής διαδικασία. Για το ιδιαίτερο βάρος που έχει το χρώμα στην εικόνα του Γεωργίου Βιδάλη, αλλά και στα άλλα του έργα από το δωδεκάορτο του τέμπλου και τις δεσποτικές στο ναό του Αγίου Γεωργίου του Καμαριώτη των Κομούτων που τού αποδίδουμε, θα παρέπεμπα στη ζωγραφική παραγωγή των ζωγράφων του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα και κυρίως της Κρητικής Σχολής, όπως σε έργα του Εμμανουήλ Τζάνε, του Ηλία Μόσκου, του Θεόδωρου Πουλάκη κ.ά. για να επιβεβαιώσω την επιβίωση και αναπαραγωγική χρήση ίδιων ή συγγενών τρόπων των χρωμάτων με επίταση και έμφαση στη συναισθηματική λειτουργία του χρώματος. Και θα συνεξέταζα το σύμπτωμα αυτό με το κυρίαρχο στυλιστικό φαινόμενο του Μπαρόκ και σε συνδυασμό με την ευρεία χρήση των φλαμανδικών χαρακτικών και τη στυλιστική τους μετάλλαξη.

Εννοείται ότι η μετάλλαξη αυτή δεν είναι ανιχνεύσιμη και εντοπίσιμη σ’ όλη τη μεταβυζαντινή τέχνη κατά την περίοδο που συμβαίνει αυτή η στυλιστική μεταβολή – μετάλλαξη, ούτε έχει γενική εφαρμογή σε όλες τις περιοχές του ελλαδικού χώρου· το σύμπτωμα αυτό συμβαίνει κυρίως στις βενετοκρατούμενες περιοχές· στα Επτάνησα, τις Κυκλάδες και αλλού. Οι σκέψεις αυτές θα χρειαστεί να επιβεβαιωθούν με αναφορά συγκεκριμένων παραδειγμάτων. Συγχρόνως απαιτείται αυξημένη προσοχή στην παρακολούθηση των σταδίων που διέτρεξε η μετάβαση και η στυλιστική αλλαγή στην περίοδο αυτή, στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα και του 18ου αιώνα.

Στην εικόνα που παρουσιάζουμε, την Προσκύνηση των Μάγων που αποδίδουμε στον Γεώργιο Βιδάλη, εξετάζουμε το εν λόγω σύμπτωμα στη χρήση του χρώματος και των διακοσμητικών μοτίβων.

Το υλικό και σημασιολογικό βάρος που έχει το βαθύ μπλέ του χιτώνα και το κεραμιδί του ιματίου της Θεοτόκου σε συνδυασμό με το λευκό της τραχηλιάς και της παρυφής του κεφαλόδεσμου και του μαφορίου της βοηθούν στην ανάδειξη στοιχείων του προσώπου της (Θεοτόκου). Να τονιστεί δηλαδή η αγιότητα, η καθαρότητα, η σεμνότητα (η humilitas), το άμωμο της Θεοτόκου, το ακηλίδωτο κάτοπτρον (speculum sine macula) 3.

Η χρωματική ποικιλία και ο διακοσμητικός φόρτος των προσώπων που πλαισιώνουν τη Θεοτόκο εξαίρουν το εορταστικό κλίμα της παράστασης, της Προσκύνησης των Μάγων. Χρήσιμο θεωρώ να αντιπαραβάλω την εικόνα του Γεωργίου Βιδάλη με πίνακα του Abraam Bloemart, την Προσκύνηση των Μάγων, περίπου 1623-1624, Musée de Grenoble 4, για να δείξω πώς μπορεί να επηρεάσει την πρόσληψη του παρατηρητή η λειτουργία των έντονων χρωμάτων με τη συναισθηματική τους φόρτιση. Εξάλλου είναι γνωστή η σκοποθεσία της Ιησουϊτικής προπαγάνδας και της Θρησκευτικής Αντιμεταρρύθμισης και των μηχανισμών της για τη συναισθηματική άλωση των πιστών· σ’ αυτούς τους μηχανισμούς εκτός της χειρονομιακής σωματικής γλώσσας βαρύνουσα ήταν και η λειτουργία του χρώματος.

Στη συνέχεια εξετάζω επιμέρους θεματικά μοτίβα τόσο του χαρακτικού του Jan Sadeler 1, του προτύπου του Γεωργίου Βιδάλη, όσον και του ίδιου στην εικόνα του.

Οι διαφορές των Μάγων δεν περιορίζονται στην ηλικία τους μόνον και στα ενδύματά τους, αλλά και στα προσφερόμενα δώρα και τα χρυσά σκεύη που τα περιέχουν «χρυσόν καί λίβανον καί σμύρναν» (Ματθαίος 8, 11). Τα σκεύη διαφέρουν τόσον στο σχήμα τους όσον και στη διακόσμησή τους. Αλλά τί περιέχει το σκεύος του Μελχιόρ, τί του Γάσπαρ και τί του Βαλτάσαρ; Δεν ξέρουμε. Ακόμη δεν γνωρίζουμε το είδος και την προέλευση των διακοσμητικών μοτίβων που χαράσσονται στα σκεύη και τη χρήση τους στις Κάτω Χώρες. Εκείνο όμως που είναι βέβαιο είναι ότι το διακοσμητικό σύστημα της εικόνας του Γεωργίου Βιδάλη δεν είναι έμπνευση του μεταβυζαντινού τεχνίτη· αντίθετα, είναι προϊόν πιστής αντιγραφικής μίμησης του δυτικού προτύπου. Επομένως δεν μπορεί το εν λόγω διακοσμητικό σύστημα να είναι δείχτης και μέσο για τη σπουδή μιας καλλιτεχνικής παραγωγικής δραστηριότητας που θα ανήκε στη μεταβυζαντινή τέχνη· θα ήταν προτιμότερο αν κάναμε λόγο για μια τάση και σύμπτωμα ιστορικό που υποδέχεται και προτιμά ένα καλλιτεχνικό είδος της δυτικής τέχνης και το στυλ της. Περιγράφω ωστόσο μόνον ένα διακοσμητικό μοτίβο που χαράσσεται στο σκεύος του Μελχιόρ· το σκεύος είναι τοποθετημένο στο έδαφος μαζί με το σκήπτρο και το στέμμα του (Μελχιόρ). Σχεδιάζεται δράκοντας (;) στο μέρος του στομίου με στόμα ανοιχτό που ελίσσεται σε κύκλους και καταλήγει σε σωλήνα (;) εκροής. Εκτιμώ ότι το μοτίβο εντάσσεται στη θεματολογία των γκροτέσκων μοτίβων (εικ. 7).

Τέτοια μοτίβα βλέπουμε να διακοσμούν περικεφαλαίες Ρωμαίων αξιωματικών όπως σε εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού 5, του Θεοδώρου Πουλάκη 6, του Φιλόθεου Σκούφου 7 και άλλων.

Η παρουσία του Ιωσήφ στη παράσταση της Προσκύνησης των Μάγων είναι αναγκαίο και απαραίτητο συνθετικό στοιχείο και με θεολογικό νόημα για τον απαρτισμό του θέματος της Προσκύνησης των Μάγων.

Στο χαρακτικό του Jan Sadeler 1 και την εικόνα του Γεωργίου Βιδάλη παριστάνεται ο Ιωσήφ να στηρίζει το επάνω μέρος του σώματός του σε τοίχο που λειτουργεί και ως μέρος που χωρίζει την παράσταση σε δύο θέματα: στο κύριο θέμα στο οποίο σχεδιάζεται η Προσκύνηση των Μάγων και στο άλλο που ζωγραφίζεται το κτηριακό συγκρότημα στο πίσω μέρος. Ο χωρισμός αυτός δεν έχει μόνον τοπογραφική σημασία, αλλά και άλλο βαθύτερο και αποχρώντα λόγο. Ο Ιωσήφ εικονίζεται σε διαφορετικό χώρο, διακριτό από εκείνον της Προσκύνησης των Μάγων, επειδή δεν είναι ο πατέρας του Χριστού, αλλά ο προστάτης του 8.

Η διάκριση αυτή ως θεματικό μοτίβο συνδέεται με τη θεματολογία των αμφιβολιών του Ιωσήφ σχετικών με την κατανόηση ενός γεγονότος 9 που είναι «ὑπέρ λόγον καί νοῦν»· δηλαδή της «Ενσάρκωσης του Λόγου» 10.

Οι αμφιβολίες του Ιωσήφ στο χαρακτικό του Jan Sadeler 1 και την εικόνα του Γεωργίου Βιδάλη διατυπώνονται με τη χρήση της σωματικής γλώσσας, τη στάση του σώματος του Ιωσήφ, το βλέμμα του και τις χειρονομίες.

Ποία όμως η σημειολογία της γλώσσας του σώματος; Το σημειολογικό αυτό σύστημα διευκρινίζεται με τη βοήθεια του ρόλου που υποδύεται ο Ιωσήφ· το ρόλο του παρατηρητή (σχολιαστή;). Η ρητορική του ρόλου αυτού εκφράζεται κυρίως με τις χειρονομίες.

Θα περίμενε κανείς να αναπαράγεται και στην εικόνα του Γεωργίου Βιδάλη το χειρονομιακό σύστημα που βλέπουμε στο χαρακτικό του Jan Sadeler 1. Αλλά στη μεταβυζαντινή εικόνα υπάρχει μικρή αλλά σημαντική διαφοροποίηση από το πρότυπο του Γ. Βιδάλη, τη χαλκογραφία του Jan Sadeler 1.

Ο Βιδάλης επαναλαμβάνει τη χειρονομία του αριστερού χεριού του Ιωσήφ που σχεδιάζεται στο χαρακτικό, αλλά απομακρύνεται από το πρότυπό του ως προς τη διάταξη των δακτύλων της παλάμης του άλλου χεριού και ως προς τη διαφορετική κατεύθυνση και τον προσανατολισμό του παρατηρητή από εκείνη του προτύπου.

Τί δηλώνει, τί σημαίνει αυτή η διαφοροποίηση; Δηλώνει την επιφυλακτική αμφιβολία του Ιωσήφ και την αδυναμία του να ερμηνεύσει ένα γεγονός που υπερβαίνει τις νοητικές του ικανότητες 11;

Αντιλαμβάνομαι πόσο επισφαλής και αυθαίρετη μπορεί να είναι η αποκωδικοποίηση ενός σημειολογικού συστήματος. Δεν γνωρίζω, αν δοκιμάστηκε από τους ερευνητές της μεταβυζαντινής τέχνης το «ξεκλείδωμα» του σημειολογικού εκφραστικού κώδικα των χειρονομιών. Αλλά δεν λείπουν οι περιπτώσεις στις οποίες παρεισφρέει ένας ψυχολογισμός αναχρονιστικός.

Ο Martin de Vos σχεδίασε τρεις διαφορετικές εικονογραφικές αποδόσεις των κτηρίων που πλαισιώνουν την Προσκύνηση των Μάγων. Οι δυο αποδόσεις χαλκογραφήθηκαν από τον Jan Sadeler 1. Την πρώτη απόδοση χρησιμοποίησε ο Γεώργιος Βιδάλης 12 και τη δεύτερη ο Εμμανουήλ Τζάνες σε εικόνα που εκτίθεται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών και χρονολογείται το 1667 13. Τόσον ο εικονογραφικός τύπος της εικόνας του Εμμανουήλ Τζάνε, όσον και τα επιμέρους θεματικά μοτίβα απαντούν στο χαρακτικό του Jan Sadeler 1. Επομένως η αναζήτηση και ο εντοπισμός των δανείων του Τζάνε σε προδρομικά δυτικά έργα που πρότεινε η προηγηθείσα έρευνα έχουν μειωμένη αποδεικτική αξία 14.

Της τρίτης απόδοσης της Προσκύνησης των Μάγων έχουμε πίνακα του M. de Vos 15. Στον πίνακα αυτόν ο Martin de Vos δοκίμασε και μια άλλη εκδοχή στην απόδοση των κτηρίων. Τα ερείπια που σχεδιάζονται πίσω από τον σταύλο έδωσαν τη δυνατότητα στην έρευνα να εντοπίσει μνημείο-ναό που τον απέδωσε στη Minerva Medica 16.

Σε παλαιότερο δημοσίευμά μας με τίτλο: Παιδική ηλικία του Χριστού. Προσκύνηση των Μάγων που αναρτήθηκε στο Academia.edu το 2016 διαπραγματευτήκαμε τη χρήση και γονιμοποίηση των χαρακτικών του Jan Sadeler 1 με θέμα την Προσκύνηση των Μάγων σε δύο εικονογραφικούς τύπους: της Θεοτόκου που εικονίζεται ανφάς και προφίλ (ό.π.).

Εννοείται ότι το έργο του Γεωργίου Βιδάλη δεν καινοτομεί. Εντάσσεται σε μια αναπαραγωγική διαδικασία ενός δυτικού δανείου που λειτουργεί ως πρότυπο παράδειγμα. Συνεχίζει επομένως ένα προσληπτικό μηχανισμό που αναπτύσσεται σε σύστημα κυρίως στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα στις βενετοκρατούμενες περιοχές του ελλαδικού χώρου. Φορείς αυτού του μηχανισμού είναι Κρήτες καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνται στις προαναφερθείσες περιοχές που εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες.

Ο Γεώργιος Βιδάλης στον οποίον αποδίδουμε την εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων συντηρεί αυτή την παράδοση στη Ζάκυνθο όπου εγκαταστάθηκε μετά την άλωση του Χάνδακα το 1669. Αυτή την παράδοση των διεικαστικών σχέσεων δυτικής και μεταβυζαντινής τέχνης είχαν αναγάγει και παγιώσει σε σύστημα σπουδαίοι Κρήτες τεχνίτες – καλλιτέχνες στον 17ο αιώνα και οι συνεχιστές τους τον επόμενο αιώνα. Άρα ο Γεώργιος Βιδάλης βρήκε προετοιμασμένο στη Ζάκυνθο το πολιτιστικό, πολιτισμικό έδαφος και το αισθητικό, αλλά και τον αποδέχτη μορφών νεωτερικών που απέκλιναν από την εικαστική τους παράδοση. Πράγματι, όπως φαίνεται από το έργο που παρουσιάζουμε, ο Γεώργιος Βιδάλης είναι «ανοιχτός» στην πρόσληψη δυτικών έργων, διαφορετικής προέλευσης και διαφορετικού στυλ. Το στυλ της Αποκαθήλωσης του Χριστού έγινε με βάση πρότυπο του Luca Giordano, στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα· άρα σε στυλ Μπαρόκ, ενώ η εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων αντιγράφεται από χαρακτικό του Jan Sadeler 1 του οποίου το στυλ ανήκει στον Δεύτερο Διεθνή Μανιερισμό. Το χαρακτικό χρονολογείται το 1581.

Όταν ολοκληρωθεί η παρουσίαση των εικόνων που προέρχονται από το τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου του Καμαριώτη, της οικογένειας των Κομούτων, θα φανεί πιστεύω, το εύρος των επιρροών που δέχτηκε ο Γεώργιος Βιδάλης.

Ο εικονογραφικός τύπος της Θεοτόκου προφίλ στην προσκύνηση των μάγων

• Εμμανουήλ Τζάνες: Προσκύνηση των Μάγων, 1667.

Διαστάσεις: 85×60 εκ.

Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (ΒΧΜ 013158).

Προέλευση: Συλλογή Δ. Λοβέρδου, ΣΛ 395 – Λ 453 (εικ. 5).

Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1998, 142-143, εικ. 95 (χαλκογραφία του Jan Sadeler 1) όπου η προηγούμενη βιβλιογραφία· να προστεθεί: Irini Leondakianakou, L’oeuvre peint d’Emmanuel Tzanes (c.a. 1610-1680), Contribution à l’étude de l’École Crétoise, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (ParisI, Pantheon- Sorbonne), May 2000, τ. 1, 328-333, (αρ. 36), εικ. 227.

• Jan Sadeler 1: Προσκύνηση των Μάγων, 1585.

Διαστάσεις: c. 11,4×13,3 εκ.

Στην κάτω αριστερή γωνία: M. De Vos fig. και δεξιά: J. Sadler 1585 (εικ. 9). Βιβλιογραφία: H. XXI, 156, αρ. 457 και XXII, 145, εικ. 457· Hollstein, M. de Vos, XLIV, 65, αρ. 261 και XLV, 108, εικ. 261. Πρόσθεσε και Hollstein, M. de Vos, XLIV, 231, αρ. 1154 και XLVI, 114, εικ. 1154. Το χαρακτικό αποδίδεται στον Johannes II ή στον Raphael II Sadeler.

1 Για τη χρήση και τη γονιμοποίηση του χαρακτικού του Jan Sadeler 1 στο οποίο χαράσσεται η Προσκύνηση των Μάγων στον εικονογραφικό τύπο της Θεοτόκου ανφάς – κατ’ ενώπιον στη μεταβυζαντινή τέχνη βλέπε το μελέτημά μου που αναρτήθηκε στο Academia.edu το 2016: Γιάννης Ρηγόπουλος, Παιδική ηλικία του Χριστού. Προσκύνηση των Μάγων, σ. 1-3, εικ. 1-2.

2 Αυτόθι, παρουσιάστηκε και ο άλλος εικονογραφικός τύπος της Προσκύνησης των Μάγων στον οποίο η Θεοτόκος εικονίζεται προφίλ, σ. 46, εικ. 3-4. Το μελέτημα αυτό δημοσιεύεται στο δεύτερο μέρος του κειμένου σ. 10.

3 Speculum sine macula. Βλ. και immaculata conceptio (LCI, τ.2, στήλες 338-344).

4 Mariet Wasterman, Le siècle d’ or en Hollanda, Flammarion, Paris 1996, αρ. 23, σελ. 40, εικόνα στη σελίδα 41.

5 Μιχαήλ Δαμασκηνού, Αποτομή του Προδρόμου περί το 1590 (Βοκοτόπουλος, Εικόνες της Κέρκυρας, Αθήνα 1990, αρ. 27, σ. 51-53, εικ. 31, 33, 134-135, 3412).

6 Θεοδώρου Πουλάκη, Αποτομή του Προδρόμου, δεύτερο μισό του 17ου αιώνα (Ρηγόπουλος Ιωάννης, Ο αγιογράφος Θεόδωρος Πουλάκης και η φλαμανδική χαλκογραφία, Αθήναι 1979, σ. 75 κ.ε., 161, αρ. 34, σ. 138 και Αχειμάστου – Ποταμιάνου Ν., Εικόνες της Ζακύνθου, Αθήνα 1997, αρ. 41 σ. 160, 162, εικόνα στις σελίδες 161-162).

7 Φιλόθεου Σκούφου, Αποτομή του Προδρόμου, 1662, Museo d’ Arte Vetraria, Murano (Μανούσακας Μ., “Ανέκδοτος επιστολή και άγνωστος εικών του Φιλοθέου Σκούφου”, Χαριστήριον Ορλάνδου Α΄, σ. 271-273, πιν. 1 και Μανόλης Χατζηδάκης – Ευγενία Δρακοπούλου, Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1850), Αθήνα 1997, σ. 365-366, εικ. 258, σημ. 28).

8 Χρήστου Γ. Γκότση, Ο μυστικός κόσμος των βυζαντινών εικόνων, Αθήναι 1971, τ. Α’, σ. 46, εικ. 5.

9 Για τις αμφιβολίες του Ιωσήφ βλ. το λήμμα “Josephszweifel” LCI, τ. 4, στήλες 434-435.

10 Γκότση, ό.π., σημ. 9, σ. 46.

11 Βλ. σημείωση 1.

12 Αυτόθι.

13 Εμμανουήλ Τζάνες, Προσκύνηση των Μάγων, 1667, Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Βλ. πιο κάτω εικόνα 8.

14 Βλ. λήμμα γραμμένο από τη Χρυσάνθη Μπαλτογιάννη στο βιβλίο: Οι Πύλες του Μυστηρίου. Θησαυροί της Ορθοδοξίας από την Ελλάδα, Αθήνα 1994, αριθμός λήμματος 10.

15 Marten de Vos, Προσκύνηση των Μάγων, 1599. Βλέπε τον πίνακα στο βιβλίο του Armin Zweite, Marten de Vos als Maler, Berlin 1980, Κατάλογος αρ. 90, σ. 310, πιν. 236, Valenciennes, Μusée des Beaux – Arts.

16 Ο D’ Hulst, “Over enkeletakeninge Marten De Vos” στο: Miscellanea Jozef Duverger. Bijdragen tot de kunstgeschiedenis der Nederlanden, II, Gent 1968, σ. 511, υποκινήθηκε από τα ερείπια πίσω από τον σταύλο για να υποθέσει ότι πρόκειται για το ναό της Minerva Medica.