Γράφει ο Πάνος Σκουρολιάκος
Oι επαναστάτες είναι πάντα ρομαντικοί. Και ορισμένοι ρομαντικοί καλλιτέχνες συχνά γίνονται επαναστάτες. Ζώνονται το σπαθί, και με το καριοφίλι κυνηγούν το άπιαστο όραμα της ελευθερίας. Έτσι και στα 1821. Πλάι στους σκληροτράχηλους αρματολούς και κλέφτες, συμπαρατάχθηκαν και οι άνθρωποι του θεάτρου, που πολέμησαν για την ελευθερία της πατρίδας.
Οι θεατρικές τους δραστηριότητες αναπτύσσονταν εκείνη την εποχή, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Οι Έλληνες ηγεμόνες τους, αγκάλιασαν και καλλιέργησαν το θέατρο στα παλάτια τους. Και ακόμη στην Κωνσταντινούπολη, παραστάσεις δίνονταν μέσα στις σάλες των φαναριώτικων αρχοντικών. Η Σμύρνη, παρουσιάζει μικρότερη δραστηριότητα. Μόνον στα 1825 έχουμε παράσταση στην ελληνική γλώσσα.
Όλη αυτή η θεατρική δραστηριότητα, εντάσσεται στο θέατρο του Διαφωτισμού που είχε λειτουργήσει ως μέσο συνειδητοποίησης γύρω από την έννοια «Έλληνας» των Ρωμιών που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα.
Το προεπαναστατικό κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη σήμανε και την έναρξη διώξεων των Ρωμιών της Πόλης και ιδιαίτερα των Φαναριωτών. Η έναρξη δε της Ελληνικής Επανάστασης στην Πελοπόννησο, πυροδότησε νέο κύμα σκληρών διωγμών. Το θέατρο σίγησε βιαίως. Και κάποιοι από τους θεράποντές του, ζώστηκαν το σπαθί.
Ο μέγιστος των θεατρικών συγγραφέων του 19ου αιώνα Μιλτιάδης Χουρμούζης, κατέβηκε στην Ελλάδα από την Κωνσταντινούπολη δεκαεπτά χρονών και πολέμησε καθ’ όλο το διάστημα της Επανάστασης. Έλαβε μέρος σε ναυμαχίες με τον ναύαρχο Λάζαρο Μπρούσκο. Ο ίδιος μας πληροφορεί ότι «εισεπήδησε στην Τριπολιτσά την ημέρα της αλώσεως». Αργότερα συμμετείχε στην πολιορκία του Ακροκορίνθου, σε επιχειρήσεις στο Αιγαίο· ακόμα ο ίδιος πάλι γράφει, ότι «σεμνύνεται διά τας πληγάς τας οποίας έλαβε καθ’ ην στιγμήν επληγώνετο κι ο Καραΐσκος» στη μάχη του Φαλήρου το 1827.
Στο ελεύθερο πια ελληνικό κράτος, ο Χουρμούζης γίνεται αξιωματικός της οριοφυλακής, πρόεδρος του Επαρχιακού Συμβουλίου Φθιώτιδος και εκλέγεται δύο φορές βουλευτής Φθιώτιδος. Αντιοθωνικός και πολέμιος των Βαυαρών που δυνάστευαν το νέο κράτος, αγωνίζεται στη βουλή αλλά και με την πένα του, δίνοντάς μας μερικά από τα πιο σημαντικά θεατρικά έργα αυτής της περιόδου.
Οι ηθοποιοί που πολέμησαν στην Επανάσταση δεν είναι λίγοι. Στοιχεία μας δίνει ο Γ.Ε. Μαγιάτης στη μελέτη του «Εκατό χρόνια Θέατρο». Ο Θεόδωρος Αλκαίος, με καταγωγή από τη Μυτιλήνη, ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία. Το πραγματικό του όνομα ήταν Μεϊμάρογλου. Το 1801 βρέθηκε στο Ιάσιο και στην αυλή του ηγεμόνα Αλέξανδρου Μουρούζη όπου αναπτύσσει τη θεατρική του δραστηριότητα. Έγραψε τα θεατρικά έργα: «Ο Θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη», «Πιττακός ο Μυτιληναίος» και «Η άλωσις των Ψαρών». Θανατώθηκε στις σφαγές του Άργους σε σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων και Γάλλων. Υπήρξε γενάρχης μεγάλης οικογένειας θεατρίνων, με τελευταία την αξέχαστη Μαρία Αλκαίου.
Ο Γεώργιος Αβραμιώτης, ηθοποιός από την Οδησσό, σκοτώθηκε στην Πελοπόννησο το 1825. Ο Σπυρίδων Δρακούλης που έπαιζε κι αυτός στην Οδησσό, μέλος του Ιερού Λόχου του Υψηλάντη, έπεσε στο Δραγατσάνι το 1821. Ο Γεώργιος Λασσάνης (1793-1870), είναι άλλος ένας ηθοποιός από την Οδησσό, με καταγωγή από την Κοζάνη που αγωνίστηκε το ʹ21. Λόγιος και γραμματικός πολλών οπλαρχηγών, έγραψε θεατρικά έργα που είχαν ανέβει στην Οδησσό το 1819. Ο Κωνσταντίνος Αριστίας πολέμησε με τον Ιερό Λόχο. Νωρίτερα, είχε σπουδάσει θέατρο στο Παρίσι με χορηγία του ηγεμόνα Καρατζά. Είναι αυτός που ίδρυσε τον πρώτο θίασο ελληνικού θεάτρου το 1825, πριν ακόμα δημιουργηθεί επισήμως ελληνικό κράτος. Έγραψε το έργο «Αρμόδιος και Αριστογείτων ή Παναθήναια», ενώ μετέφρασε έργα του Μολιέρου, διασκευάζοντάς τα στα «καθ’ ημάς». Επί Όθωνα, έκανε μεγάλες επιτυχίες. Ο σκληρός ανταγωνισμός όμως του νεότευκτου τότε θεατρικού περιβάλλοντος, έκανε τον αγωνιστή του ʹ21 να αποχωρήσει από την Ελλάδα αηδιασμένος και πικραμένος και να γυρίσει στο Βουκουρέστι .
Δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς. Ο άνεμος της Επανάστασης για την ελευθερία της πατρίδας ξεσήκωσε τους πιο συνειδητούς, τους πιο αγνούς και άδολους θεατρίνους της εποχής και τους κατέβασε από το σανίδι της κατά συνθήκην ζωής του θεάτρου στο θέατρο της πραγματικής ζωής. Στον πόλεμο, στη θυσία, στην ελευθερία.
